Қазақтың салт-санада сәндік қолданбалы өнерге шығармашылық үрдіске пайдаланылатын заттарға, ою-өрнектерге, өндіріске байланысты белгілі бір желі анық байқалады. Халық шеберлері қоршаған орта символикисы (көрініс-кейпі) саласында білгірлік танытып, өз ортасының эстетикалық философиялық танымдарын білдіруші болуы тиісті. Демек қолданбалы өнер шығармалары синкретикалық сипатта болып, олар практикалық (тәжірибелік), эстетикалық, сиқырлық салт пен саналық қызметтер мен қатар этноаймақтық белгілерді білдірсе , ал киім-кешектер мен зергерлік безендірулер бұған қоса жыныстық, жастық, мүліктік айырмашылықтарды да бейнелейді.
Қазақтардың аса мол әшекейлік ою-өрнек желілерінің (космогониялық заттық, геометриялық, зооморфтық, өсімдік,) заттық-тұрмыстық және антропоморфтық семантикалық мазмұны ежелгі мифологиямен, заман ағымымен фолклорленген тотемистикалық, инимистикалық және фетишистік ұғымдармен тығыз байланысты болып келеді. Көптеген әшекейлік желілер қорғаушы немесе онды құбылыстар үшін ұйтқы күйге ие деген ұғым болды. Бұл ою-өрнектер уақыт озған сайын өзінің о бастағы мәнін жоғалтып жаңа ассоциациялар (баламалар) негізінде топшыланып, жаңа атауларға ие болды. Ою-өрнектердің мәндік маңызы әлсіреп, деректік-символогиялық ұғымдар тұрмыстық реңге ауыстырылады.
Басты сәндік құралдарыдң бірі –түс (реңк) болды. Ою-өрнек тәрізді адамға белгілі бір психологиылқ (мінез-құлықтық) ықпал ете алатын түс идеялық-мәндік сипатымен айқындалады. Қолданыс тапқан әр түске оның символоиялық маңызына қарай нақтылы мағына берілді. Мәселен, қызыл түс жалын атқан отқа, өмірлік күшке, сары түс-күнге, жасыл түс қсімдіктер әлеміне баланды . Салттық санада түрік тілді халықтар «Көк тәңірі » басты діни дәстүріне балаған сапан символындай көк түске ерекше ұүрмет көрсетіледі. Ал ақ түс болса, күні бүгінге дейін молшылыққа, бақытты тұрмысқа балама ретінде аталады.
Халық арасында тұтыныстағы заттар-күміс, алтын, мыс және асыл тастар айрықша мәнге ие болды. Дәстүрлі қазақ тұрмыснда күміс қосылмаған бұйымдар кездеспейтін. Оны ағаш сүйек мата бұлғары бұйымдарын сәндеп жарқырататүсу үшін пайдаланған. Қазақтардың тіршігінде белең алуын оның эстетикалық қасиеттерімен қатар, өміршеңдік сипатымен де түсіндіруге болады. Күміс-тазартқыш, қорғаушы және оңды қуыстарға ұйтқы күшке ие метал деп бағаланды. Органикалық және органикалық емес аса бағалы және жартылай бағалы тастармен әйнек құймаларды осы деңгейде бағаланатын.
Табиғат аясында онымен қоян-қолтық өмір сүрген қазақтар көркемдік үлесімі мен өміршеңдігі жөнінен дүниетанымның көркемдік бейнесіндей танылған ошақ отын тұтата білген. Үй шаруасындағы әйелдердің айтуынша, киіз үй күмбезінің саңылауынан шашыраған түрлі түсті шашақтар аспан әлемін жайлаған жұлдыздарды елестетсе шаңырақ күмбезін сәндеп, сәт сайын құбылып тұратын ою-өрнекте мата жолақтары құс жолын көз алдымызға әкелетіндей, ал тоқылып қабырғаға ілінген түкті кілемдер үй ішіне жайқалған дала гүлдерінің жұпар иісін жеткізгендей. Жас жұбайлар үшін жаға киіз үйде жабдықтауға әдетте өадамына гүл біткендей жолы болғыш әйелдер шақырылып, жұмыс аяқталғаннан кейін оларға силық- жоралғы тартылатын болған. Шаңырақта күмбез саңылауына қойылған тығынға бауы бар матаны байлаған әйелге айрықша сый арнаған.
Көптеген үйлердің құрметті орындарына «Аттың көзі» , «Апаңның көзі» деп белбеулер, жүгендер, әр түрлі әшекей бұйымдар олар қорғаушы күшке ие делінді. Әсіресе белгілі адамдардың, батырлармен ұзақ жасаушылардың заттары айрықша сиқырлы күшке ие деп саналады. Қолданылып келген заттарды сыйлауға тиым салу жөнінде көрптеген жоралғылар бар. Айталық, жын шайтаннан қорғайтын қасшы мен пышақты, үй ішінің тіршілік арқауы саналатын қазанды , бесікті (балалардың ауырып қалмауы үшін), жастықты (ұйқының бұзылмауы үшін), төсек пен оның шамылдығын (жұбайлардың бақытт тұрмысына сызат түспеуі үшін), бас киімді (бас ауруынан сақтану үшін), тұрмарды (өмірді сақтандыру үшін), ер-тоқым , айыл мен үзеңгіні (аттан ауып қалмау үшін) басқа адамдарға беруге болмайтын. Бас киімдерді, ер тоқымдарды ағайындық белгі үшін ғана алмастыруға болады делінді.
Қазақ шеберлерінің өндірістік үрдісінде, әсіресе металл өндірушілердің жасампаздық жұмысынан тағылым тұтарлық қызықты жәйттермен әдет-ғұрыптарды аңғару болды. Белгілі бір жерлерде металл өндірісінің ашылуына немесе басталуына, оның түрік- моңғол халықтарының , соның ішінде қазақтардың әдет-ғұрыптары , тайпалармен ру атауларына да байланысты аңыздармен топономикасында көрініс тапқан. Рашид ат –Дин аңыздарында моңғол тайпалары қапшағайдан (шатқалдан) тау бөктеріне көтеріліп , онда мол темір өндіріпті. Содан бері жаңа жылды төске салынған темірді балғамен ұрып қарсы алу дәстүрі сақталған. Осы аңыздардың әр түрлі нұсқалары түрік-моңғол халықтарына дерлік ұшырасып қалады.
Қазақтарда металмен (темірмен) , өндірістік үрдіспен және қолөнері кәсіпшілігімен Жезқазған қаласы, Оңтүстік Қазақстан облысындағы алтын төбе мен зертас және т.б. топонимдер (атаулар жиынтығы) , Көпұста, Ерші, Зергер, Бесұста секілді , т.б.рулардың аталары байланысты болған.
Қазақтар мен орта азия халықтарының аңыздарына қарағанда тұңғыш ұста әрі зергер , сондай-ақ 40 шебердің дем берушісі мұсілмандық аңыздардың мәдени қаһарманы Дәуіт Пайғамбар (інжілдік пайғамбар Давид) болған. Осы есімге металл, соның ішінде алтын мен күміс өндірудің басталуы, сондай-ақ метал өндеу ғана емес кәсіпшілдіктің басқада барлық түрлерін (ағаш, сүйек, тері, бұлғары, жүн т.б.). Өндеудің пайда болуы тікелей байланысты қаралады. Оның қолы отқа күймеген баға мен қысқышты пайдаланбай-ақ темірді қамырша илейтін болған.
Оның рухы кейде өзі аттас жасыл шегіртке-дәуіттенде көрініс табатын. Осы шымыр жәндік халықтың сенімінше жыланды бағындыратын тәкәппар күшке ие.Қазақтардың арасында тараған аңыздардың бірінде қарлығаштарлың балапандарының ұясына тақап қалған жыланды байқаған дәуіт шегірткені іліп әкелгені, ал оның жылан көзін өалай ойып түсіргені жөнінде айтылған. Содан бері қазақта дәуіт деп аталған жасыо шегірткені қарлығаштың пірі деп танитын болған.
Алайда аңыздарда кәсіп таңдауына қол өнерші ата-бабасы себепкер болған қас шеберлерге маңыздырақ орын беріледі. Мәселен, тәжіктермен өзбектердің мәени мұраларында ұрпақ қуған кәсіпшіліктің маңызы , қмірден қайтқан қас шеберлердің отбасында қайталауына тән құбылыстар ара тұра байқалып қалуы тегін емес.
Қазақтарың санасында шебер қана аса қасиетті орын деп саналады. Мұнда келушілердің өсек аян айтуына, дауыс көтеруіне тиым салынатын. Өйтпеген жағдай аузы қисайып қалады деп ескертіледі. Жерде жатқан төс, тері терсек және түрлі аспаптардан аттап өткен жағдайда аяқ қақсайды делінеді. Ауру сырқаудан аулақ болу үшін шебре қанаға жақын маңда дәрет сыңдыруға рұқсат етілмеді. Тегінде шебер қанаға жуынып шайынып келу ұсынылады.
Қазақтар темір терсекке кейде үрейлене , кейде сүйсіне қарай келіп, оның шипалы жәнеқорғаушы қасиетіне деген сенімдері қалыптасқан. Айталық, жын шайтаннан қорғану үшін бесіктің астына балға, қайла тектес аспаптар тастайтын болған. Ал қырғыздар отқа қыздырылған темір қысқашты пайдаланып бас ауруын емдеген. Бұл тұста аспаптардың сиқырмен қатар темірдің қорғаушы және де үрей тудырушы сипаттары кәдеге асқан. Сірә, темір қатты зат ретінде қасиет саналатын қазан іспеттес бұйымдарың сиқырлы мәнін күйшейте түсетін болар. Қазақтардың салт-дәстүрінде күні бүгінге дейін үрей себеп болған ауруларды, қант ауруын, энурезді қыздырылған темірмен қайнатылған суды ішкізіп емдеу тәсілі сақталып келген. Бұл суды үш күн , күніне үш дүркін ішу қажет болатын. Ұсталар мен зергерлер кәсіпшілік ережелерін сақтамай дертке шалдыққан кездеде өздерін осылай емдеген.
Қазақ ұсталарымен зергерлерінің өндірістік әркеттерін реттеу үрдісіде қызықты: айталық, жұмада жұмыс істеуге болмайды, бұл күнгі әрекет сәтсіз аяқталады. Егер дереу атқарулы тиіс тапсырысы бола қалса, онда жұмысты келесі күні жалғастыруы үшін алдын ала бастап, тиым салуды орап өту жағы қарастырылған. Қол өнерді кәсібі үшін сейсенбіде сәтсіз күн деп есептелді . Дүйсенбі мен сәрсенбі сәтті күндерге жатқызылады. Әдетте шебер жұмысын бастар алдында «Бісмілллә», іске сәт болсын; ие әзіреті Ер Дәуі, өзіңіз қолданыңыз «Біссімілллә рахман раһим» деп біраз уақыт үнсіз көрікке не төске қолын тигізіп, көзін жұмылған күйі алақандарымен бірнеше қайтара бетін сипап, рухтарға ишарат білдіреді.
Қазақтардың салттық санасында метал қортып, өңдеуші тұлғанын ардақтылығы ескерткіш сәулетшілігнедеде көрініс тапты. Мәселен, Батыс Қазақстандағы белгілі ескерткіштерде тап айтқанда , 19-20 ғ.ғ. бас кезіндегі құлыптастарда аспаптардың, кейде тіпті зерге шеберханасының бейнелері бірен сараң болсада кездесіп қалады. Айталық, Қобай зергердің құлыптасында төс балға қысқыш қайшы тістеуік сым тартатын аспаптар көріктер ойып бейнеленген. Информаторлардың пікірінше, негізгі аспаптарды бейнелеу өмірден озған шебердің кәсібін көрсетуімен қатар, оның дүниеге сиқырлы күшпен ауысуы үшін қажет. Өйткені бұл аспаптар қазір көкте кәсібін жалғастырып жатқан о дүниелік шебер үшін қажет деп санады.
Ұжымдық үрдісболып табылатын киіз, кілемәзірлеу кезеңінде өзіндік әдет-ғұрыптар байқалды. Әдетте бұл жұмысты шебер құрбы-құрдастар, көршілер, туыстар бірлесіп атқарады. Кілем жасап шығару ортақ еңбек нәтижесі ғана емес , тәрбиелік маңызы бар әрекет деп саналатын.
Бүкіл киіз әзірлеу үрдісі ғажайып сырға , сиқырлы уәжге толы болады. Күні бүгінге дейін кейбір ауылдарда жүнді бояу үшін: «Адыраспан , бізді сізге жіберді , Омар Оспан (пірадар) » деп дауыстап , кәдулігі адыраспанды жинап , қайнатқан соң сүзеді де, осы суда жүнді бояйды. Боялған жүн жұмыс ақталғаннан кейін жайылып тасталады. Осы жұмыс кезінде ауылдардың біріндегі айғай-шудан жолаушылар шошынып, біраз бөгеліп қалдары жайында әңгіме бар. Жұмыс үстіндле үй иесі әйел жүн арасына түйіршіктелген матақиындысын жасыратын жөнінде қызықты әдет қалыптасқан. Жүнді ширатып ажырату кезінде осы түйіршек кімнің етегіне ілінсе, сол әйелдің жолы болады деп саналады. Бұған алғыс ретінде ол арнайы дастархан жаюға тиіс. Бұған ұқсас тағы бір дәстүр мынадай: үй иесі әйел текемет әзірлеу кезінде боялған жүннің шүйкесін алып, оны ересек балалыр бар көрші әйелдерінің біріне ізгі ниет білдіреді сыйға тартатын. Балалары үшін осындай текемет әзірлеу ниетін құп алған ол ризашылық белгісі жиналғандары түскі асқа шақырады немесе ыстық сорпа әкелетін болған. Сөйтіп кешкісін баршасы дастархан басына жиналып, тамақтан соң үй иесі әйел көмекшілерін ертеңгісін жұмысты жалғастыруға шақырады.
Әлі әзірленіп бітпеген текеметті балаларға, жеткіншек жастарға, әсіресе ер адамдарға көрсетуге тиім салынатын. Олар таңырқап қараса көз тиуі мүмкін, демек, кілемнің қисық, өрнектің қиғаш бітуі мүмкін деп есептеледі. Бұған дол бермеу үшін әзірленіп жатқан киіз кілем жанына арша, адыраспан немесе қызыл түсті мата тқсеп тастайды. Егер бала қасында талтайтып отырса текеметте тесік болды деген ырым бар. Сол себепті әйелдер балардың жүріс тұрысын бақылап тұратын болған. Әзір болған киізге ысиық су бүркілгеннен кейін ол шиыршықтала оралып, шет жағасымен орта тұсына «Ақтай Құдай жарылқасын !» «Киіз жақсы болып шықсын!» деп бір қасық сүт немесе айран құяды. Бұдан соң орам (рулон) жерге төселіп аяқпен тапталады да қолмен түйгіштеліп , нығыздалады. Осйндай әректтер үстінде дәстүрлі «текемет басы» әні орындалады немесе «ұзатылмай қыз кетпейді , ұзындамай киіз бармайды»; «бұл төсек кім болса соның төсегі, болмаса ит пен құстың төсегі» деген сөздер естіледі.
Егер бұған дейін балаларға жақындауға жол берілмесе енді оларды орамды таптауға шақырылады. Бұл кезде әйелдер жағы шәйге қанып, тынығып келеді. Белгілі бір уақыт өткен соң олар орамды шынтақтарымен нығыздауды бастайды. Бұдан әрі орам жайылып ұзыннан екіге бөліп бүктеп, дөңгелетіп орывн жасап, оған жеті жасқа толмаған баланы тұрғызып, көпшіліктен : «Баланы кім сатып алады?» -деп сұрайды. Ол әлдекім ақшалай кеземемен немесе басқаша алым бергенше тұра береді Текемет әзір болғаннан кейін қайталай оралып, ас қамысымен жүрген үй иесі әйел көрімдік бергенге дейін жайылмайды.Көрімдік алған соң қыз келіншектер оны төсеуден бұрын оған уыстап бидай шашып «Бидайдай дөңгелесің », «балалар теуіп тоздырсың», «жақсылыққа тозсың» деген тілектерді жаудырып жеткіншектер молшылық, саулық, ұзақ ғұмыр тілейді. Жұмыс толып тәмәмдалғаннан кейін үй иесі әйел баршаны дастархан басына қайта шықырып, ал меймандар өз кезегінде «жақсылығына ұста, игілігіне ұста, құтты болсын» деген тілектерін, ыстық ықыластарын білдіріп жатады .
Әдетте мұндай кілем бегілі бір адамға, отбасы мүшелерінінң бріне арналады. Ұзатылатын қызға арналған текемет күйеу үйінде жалғасын тапсын деген ізгі ниетпен толық тоқылмайды. Мұндай сәттерде әзір болған кілемді жазар алдында «кілемнің толғағы жеңіл болсын» деген тілектер айтылады. Ауылдық жерлерде күні бүгінгедейін киіздің сиқырлы мәнісі жайлы ұғымдар сақталған. Киізден жасалған 50х 50см –лік үшбұрышты тұмарларды біз Оңтүстік Қазақстан облысынан ұшіраттық. Бұйымның төмені әлбетте 7 сылмырмақ пен сәнделіп, тік тартылған 3-5 қалақ түбіндегі алқалармен (салпыншақтармен ) тұйықталатын болған. Сәндік әшекей ретінде барқыт пен сәтеннен қиылған ою өрнектер пайдаланады. Ол тұмарға өрнек түсі бастапқы реңге қайшы келетіндей немесе қоюландыра түсетіндей етіп тігіледі. Тұмар әдетте киіз үйдің сол жақ тұсына (кіре берісте ) ілінеді.
Қазақтар арасында киізге байланысты әр-түрлі ырым-жырымдар мен түсінік-ұғымдар баршылық. Қазанның киізден жасалған тұтұышын жерге тастауға болмайды. Өйткені қазанның сиқырлы күші болғандықтан ол да қасиетті саналады. Сондай-ақ күні бүгінге дейін киізді қолданылып ұшықты, үрей зардаптарын, көз-тіл тиген адамдардың дертін емдеу дәстүрлері сақталған. Бұл үшін қара түсті киізді бес немесе жеті бөлікке бөліп, шоғыр шашақ жасап, бұдан кейін су құйылған кесеге жеті бөлікке бөліп, шоғыр шашақ жасап, бұдан кейін су құйылған кесеге тағамның үш түрын салады. Содан соң «Бісміллә рахман ир-рахим, Алла, қолда аруақ, онда ұшынған ұшығың осымен ұшып кетсің, аллау ақьар», «Ауырлығымды алсын, жеңілдігін берсін» деп ұрандатқан емші киізді суға малып алады да, Меккеге бетін қаратып тұрған науқасты үш дүркін арқасынан және үш рет кеуде тұсынан соғып өтеді. Осыдан кейін киіз лақтырып тасталады да, ертеңінде өрлетеді. Ал кесені науқастың үстінен үш дүркін айналдырып болған соң төңкеріп қояды. Оны таң атып, күн шыққанша қозғауға болмайды. Кіріптар адам ауруды адастыру үші үйді бір айналып өткеннен кейән ғана ішке кіретін болған. өйтпеген жағдайда апурудың үйге бірге енуі мүмкін делінеді. Шипагерден басқа киізді пайдаланып отбасының мүшелері бірін-бірі –ері зайыбын, анасы балаларын емдеуіне болады.
Тағы бір таңданарлық жәйт: көптеген қазақ ауылдарында түйе жүнінен еденге төселетін кілем мен басқа да төсеніштер, шұлық тоқылмайды. Бұл дәстүр күні бүгінге дейін сақталады. Мүны түйе әулие деп таныған халқымыздың оның жүнін аяқ астына салуды да күнә деп есептеуімен түсіндіруге болады. Осы қасиетті түліктің жүнін шапан, жамылғыш көрпелер, сондай-ақ құяң және бүйрек ауруларынан сақтану үшін арнайы белбеулер жасау үшін ғана пайдалануға болады. Сонымен қатар киіз бұйымдарда бейнеленген кейбір оюлы-әшекейлі жегілер де қорғаушы күштер қатарына баланады. Айталық, қошқардың мүйізі салттық санада қорғаушы болумен қатар құнарлық, молшылық символы (баламасы) ретінде қаралады. Мәселен, текеметте осы мақсатпен өрілген «ала жіп» әдетте үйдің ең құрметті орнына көз тиюден сақтық мақсатымен ілініп қойылады. Отбасымүшелері жайлы арам ойлы болса одан жазасын алады деген түсінік бар.
Кәуілгі тоқыма да кейбір сипаттамалық құрыптар анық байқалады. Әдетте тоқыду бастардан бұрын үй иесі әйел «кілем бастау» жоралғысын өткізеді. Бұл үшін ол туыстары мен құрбылырына кілем тоқылып күнді хабарлайды, әдетте бір кілемді тоқуға төрт қыз бала бір ай тер төгетін. «Кілем тоқу-инемен құдық қазғандай » деген нақыл сөз ел арасына бекер тарамаса керек. Үй иесі әйел сол күні алдын ала ет асып, жеті шелпек пісіреді, Алла –Тағала мен тоқыма қолөнерінің қамқоршысы Фатимадан жалбарынып жұмысқа сәттілік тілеп, дұға оқиды. Бұдан соң жиналғандар дастарханнан дәм татады. Айта кеткен жөн: киіз кілем әзірлеу секілді кілем тоқу кезінде де жұмыста ғана емес, ас қамында асарлатып, бірлесе атқару жағы қарастырылған. Дәстүр бойынша үй иесінің жеңгесі келіп, шашу шашады «қолың өрнекті болсын, тоқығанын бұдан жақсы болсын » деген тілегін білдіреді. Оған басқада туыстары, көршілерімен құрбылары қосылады.Оңтүстік Қазақстан облысы шеберлерінің айтуынша, тоқу кезінде үй иесі әйел жіптен шашақ жасап, оны осы үйге келген бөтен баланың бірінің жеңіне жалғап қояды. Мұның мәнісі бүлдіршінге бақытты болашақпен мығым денсаулық, ержеткен соң оған да осындйа кілем арнау тілегіне саяды. Осы жеткіншектің анасы ризашылық белгісі ретінде және ізгі ниеттінің жүзеге асуын тілеп мол тағат әкелуі тиіс болатын.
Тоқу жұмысы кейде үй ішіндегі кездейсоқ жағдайларға байланысты тоқталып тасталуы мүмкін. Мәселен, егер бүлдіршін сырқаттанып қалса ол сауыққанға дейін тоқу аспабын жауып қояды. Бұлай болмаған жағдайда сырқат деңдеп, тоқу үрдісі секілді ұзаққа созылуы мүмкін. Ал үйде біреу қайтыс болса, жұмыс 40 күнге қаңтарылатын болған. Аяқталмаған жұмысты көз тиюден сақтау үшін ер адамдарғакөрсетпейді, қажет бола қалғанда оны кездемемен бүркемелеп қояды. Тоқыма жұмыстары кілем құрумен аяқталады. Тойға шақырылған әйелдер жаңа затқа көрімдік беріп, сыйлық тартады. Кілемнің үй иесіне үзақ жылдар қызмет етуіне тілек білдіріп осы мақсат үшін шашу шашады, кілемнің бетін кәмпиттермен тиын тебендерге толтырады. Бұдан соң кілемді қабырғаға ілген үш әйел үй иесінің жоралғы сыйлықтарын иеленеді. Қазақ салт дәстүрлерінде кілем үй ішіне бақытпен молшылық әкеледі деген сенім болған. Осылайша халыө арасында кең тарап, үйреншікті дағдыға айналған кілем тоқу өнері құрбылардың қол ұстаса тер төгіп, тәжірибе алмасып, бір-біріне қол ұшын бере отырып, көңіл көтерген өзгеше бір той томалаққа айналып отырған.
Күйбең тұрмыс тіршілігінде түрлі-түсті түкті кілемді салтанатты сәндік ахуал ажарын аша түсу үшін де пайдаланылған. Көз тартар бұйым қалыңдықтың екіншісі ретінде күйеудің үстіне ілініп қоятын дәстүр бар.
Қазақтың баспанасы-киіз үй
Мал баққан көшпелі халықтардың қысы-жазы отыратын баспанасы киіз үй болған. ОЛ тез жығып, түйеге артып, жүре беруге, шапшаң тігуге ыңғайлы, көшіп-қонуға лайықтап жасалған. Киіз үй біздің заманымыздың VII ғасырында кеңінен пайдаланылып, киіз басу белгілі бір еңбек кәсібіне айналған. Оған Алтай, Сібір, Қырым таулы-тастарындағы сурет таңбалар айғақ бола алады, Ұзақ жылғы тәжірибе негізінде халыө киіз үйдің ұйтқып соққан желге жығылмай тынына, нөсерлеп құйған жаңбырды өткізбейтініне көзі жетіп, оны баспана етуді әдетке айналдырған.
Киіз үйдің көшіп-қонуға ыйғайлылығымен бірге жазда ауасы таза, салқын болады.
Қос қабаттап киіз жапқан қазақ үйінде ертеде ата-бабаларымыз қаста да қыстап шыққан. Балшықтан соққан там үйлер бертінде отырақшаланып, егіншілікпен айналыса бастаған кезде (18 ғ.ғ екінші жартысынан) пайда болған.
Қазақтың киіз үйі сыртқы жабысына қарай: «үзікті», «көтерме туырлықты» сүйегінің (ағылшының) уақ-ірілігіне қарай 4 қанат, 6 қанат, 8 қанат, 12 қанат, 18 қанат, ал салтанатына қарай: «ақ орда», «ақ отау», «алтын орда», «хан орда», және «қараша үй» «қара лашық», «абылайша» үлгісімен екі түрде жасалынады.
Киіз үйдің сүйегі дегеніміз, ол-сықырлауық, уық, шаңырақ.
Киіз үйдің сүйегі арнайы дайындалған «үй ағаштан » жасалады. Соның бірі кереге –киіз үйдің шеңбер қабырғасын құрайды. Кереге жасау үшін шыбық талоды кептіріп, онв қоламтаға (морға) төсеп балқытып, арнаулы үлгімен ырғақта қатырады. Үлгіге келген талды жонып, жұмырлап, жылғалап, жосамен бояйды. Көк өткізген жерін дақтап алып, үскілейді де түйенің мойын терісінен жасаған таспамен көктейді. Жосаланған «үй ағашты» дақтау кезінде керегені желкөз (кезі кең) немесе торкөз (көзі тар) жасау жағы ескертіледі. Кең көзді кереге (жел көз ) түйеге теңдеуге жеңіл болғанмен, желге төзімсіз болады, ал тар көзді кереге (торкөз) тиеуге ауыр боланымен, желге берік боп келеді.
Керегнің аяғы, басы, сағанағы (екінші қанатпен жалғасатын жері немесе босағамен байланысатын жері) болады. Уық-шаңырақ пен керегені байланыстыратын бөлшек. Уық та керегеге ұқсас әдіспен даярланады. Уықтың керегеге жақын бүгілісін «иіні», ал шаңыраққа байланысар бөлігі «қары» дейді. Төрт қырлы ұшын «қаламы» деп атайды. Қалам шаңырақ тесіктеріне енгізіледі. Шаңырақ-киіз үйдің күмбезді төбесін құрайтын ең жоғарғы бөлшегі. Қазақ ұл-өызына бата бергенде «Шаңырағың биік болсын» деуі осыдан шыққан .
Жалпы, қазақ шаңырақты қасиетті санаған. «Пәленшенің әулиеті пәлен шаңырақ болыпты» деген сөз сол адамның үрім-бұтағының өскендігін көрсетеді. Сонымен қатар шаңырақ берекені бірлікті де білдіреді. Бата-тілек бергенде «Шаңыраған шайқалмасын» деп жатады. Отбасы тату-тәтті, бірлікшіл болсын деген сөз. Шаңырақты сом қайыңнан үйіп , қоспаларын қиыстырып, шегемен ұстатады. Шаңырақтың өң бойын көкөріс өрнектермен немесе «ырғақ» , «тиіс», «қошқар мүйіз» оюлармен безендіреді.
Киіз үйге күмбезді түр беріп, түндікті көтеріп тұру үшін шаңырақты керек жарты ай бейнелес шыбықтарды иіп алып, айқастырып, шеңберге бекітеді. Мұны (күлдіреуіш ) деп атайды. Күлдіреуіш арқылы үйге жарық түседі, түтін шығады. Сықырлауық (жарма есік) кереге шеңберіне басқұр арқылы тартылып кереге болып табылады. Есік табалдырық пен маңдайшадан қос босағадан жарма беттен тұрады. Есіктің қос босағасы мен жарма беті нәзік өрнектермен әшекейленеді.
Шаңырақтан кейінгі ерекше қастерленетін киіз үйдің бөлшегі –босаға. Жаңа қосылған жас жұбайларға үлкендердің беретін ақ батасында «Өос босағаң берік болсын», «Ақ босағадан аттаған келін оң аяғымен енсің» деуі немесе «балаларға: босағаны керме, босағаға бақытсыздық орнайды» деп ырымдап жатуында үлкен мән мағына бар. Босағаны киелі, қасиетті деп санағандықта білдіреді.
Киіз үйдің сыртқы әбзелдері (туырылық , үзік, түңдік ) күн сәулесімен тамаша өткізбеу, жылу сақтау қызметін атқарады. Олар: пісірілген ақ киізден пішіп, ою өрнекті жіппен жиектеу, мақпал немесе шұғадан дөдегеге ою басытыру киіз үйге салтанатты сән береді. Киіз үйдің басқұрлары мен жел баулауры да әшейкі өрнекпен көмкеріліп түрлі түсті жіппен тоқылады.
Киіз үйдің жиһаздары, ыдыс –аяқтар мен ұлттық
киімдер
Қазақтың киіз үйіне лайықталынып жасалған үй жиһаздары болған. Олар кебеже, кереует, жастық ағаш, жүк аяқ, тү киіз, кілем. Енді төсенетін бұйымдар: алаша текемет, сырмақ, бірсалар, тулақ , құрақ көрпеше, жер жастық. Соңсоң, тұтанатын заттар: аяқ қап, кесе қап, тұлып қоржын:
Кілем-сәнде тоқылатын, баспананың жылылығын сақтайтын және дыбысын бәсеңдедетін арнайы үй жиһазы.
Казақ кілемінің шығу тарихы байырғы сақ, ғұн, үйсін, өнері мұраларынан басталған деседі. Қазақ кілемдерінің кейбір түрлері түрік кілемдерінің қазіргі үлгілеріне өте ұқсас келеді.
Оларды тоқылу ерекшеліктеріне қарай, түкті кілем, тақыр кілем деп бөледі.
Тоқылған жерлеріне қарай Қызылорда кілемі, Алматы кілемі, Жамбыл кілемі деп айтылады.
Қазақ жеріндегі тоқылатын кілемдердің және ерекшелігі ол ру үлгілеріне сәйкестендірілген , мысалы: Адай кілемі , Керей кілемі , Қоңырат кілемі, Үйсін кілемі, т.б. үлгілер.
Кілемдер қосалқы белгілеріне байланыты шашақты көне оқалы кілемдерге жіктеледі. Қазақстанның Оңтүстік аймақтарында түкті және тақыр кілемдерін қолдан тоқу дамыған.
Қазақтың ұлттық киім кешектеріне келсек оны басқа ұлттар сиықты өз- өзгешеліктері бар. Жастарға арналған киім-кешектердің әшекейі көп болса, кәрі кісілердің киімінің өрнегі аз немесе мүлдем болмаған. Киімдер негізінде сәнде және жәй күнделікті киімдерге бөлінген.
Енді киімдердің бірқатар түрлеріне тоқталайық. Олар: тақия, сәукеле, тон ішік, шекпен, шапан, кебіс т.б.
Тақия- жеңіл дөңгелектеп тігілетін бас киім. Ұлттық өрнегіне тігілуіне әр түрлі болады. Тақияның бір түсті матадан (сәтен шұға барқыт т.б.) көлемін алса, төбесі төрт сай немесе дөңгелек үшкір төбелі етіп тігіледі. Ерлерге арналған тақияның кестелісі де,кестесізі де қолмен немесе машинамен«таңдай » «ирек», «қабырға» тігістермен сырылады.
Сәукеле –қызды ұзатқандағы киетін бас киім. Қыз сәукелені күйеу еліне киіп барарда тіктірген. Сәукеле арнайы ақ киізден немесе арасына қыд салынып сырыған матадан жасалып, сырты қымбат матамен (барқыт, атлас, шұға) капталып, шетіне құндыз, кәмшат терісімен айналдыра тігеді.
Қазақтың зергерлік қолөнері
Зергерлік өнер-ерте заманнан келе жатқан, әрі халыөөа көп тараған сәндік жіне қосалқы өнердің бір түрі. Алтын, күміс, асыл тас және сүйікті пайдаланып, сән –салтанат үшін әшекейлі жиһраз, қыз-келіншектердің сәндік бұйымдары мен қару-жарақ, сауыт-сайман, әр-тұрман зерделеу өнері болған. Оған тас, сүйек, метал, бояу, былғары сияқты материалдар кең түреде пайданалынған. Заттарға зергерлік бейне жасау сондай-ақ бедерлеу қалыпқа салып, қысу , бір затқа бір затты областыру кіріктіру қақтау күмістеу термелеу өру, бұрау, тоқымалау әбзелдеу т.б. әдістер жетерлік. Оңтүстік Орталық Қазақстан сыр бойы Жетісу аймақтарындағы обалармен қорындардан табылған көне заман бұйымдары (Түркістандағы Қожа Ахман Яссауи) мешітіндегі тай қазан Семей музейіндегі Бөгенбай батырдың сай балтасы Алматы облысы, Есік қаласынан табылған мәйіттің алтын киімі т.б.) зергерлік өнерлердің қазақ жерінде ертеден өркендегені айғақ.
Зергерлік өнерді халық өнері деудің мәнісіне келсек жасалынған сәнді бұй ымда баяғыда бір ұста жасап, безендірген , өз заманында оның ата-жөнін халық білген, біраө көп ғасырдан кейін оның аты ұмытылып , жасаған бұйымы ағалықтікі болып кеткен.
Ғасырдан ғасырға жалғасып жекелеген ұсталардың алдынан шыққан әсем бұйымдардың халықтікі деп аталуы осыдан.
Шебер түрлі материалдарды өңдеу үшін құрал саймандарды пайдаланып, өз қол күшімен көп еңбек етіп, сәнді бұйымдар жасаған. Қолөнермен айналысқан ұсталар, көшпелі елмен бірге көшіп қонып жүріп шебер ісімен өз жерлерін дамытып отырған. Бұл ұсталардың құрал-саймандары көлемі шағын, сандары аз ғана болғанымен олардың жасаған сәнді бұйымдары ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, өшпестей із қалдырып, бүгінгі күнге жеткен.
Қазақ зергерлері негізінен әйелдердің сәндік әшекей заттарын (сырға, білезік, жүзік, сақина т.б.) ,ұсталары –батырлардың қару-жарақтарын (айбалта т.б.), шеберлері үй іші мүліктерін , аңшылық жабдықтар домбыра т.б. әсем жасай білген. Қазақтың зергерлік затарында жан-жануарларға байланысты мифтік ұғымдағы өрнек түрелрі (қошқар, мүйіз, түйе табан ) көкеріс өрнектер (жапырақша, гүл сабақша) ұласымды өрнектер (ырғақ, сағақтау, айқас т.б.) геометриялық өрнектер кездеседі.
Зергерлік өнердің туындылары жауға – айбар , жақынға –мақтаныш, аруға –ажар , жігітке-жігер беретін болғандықтан батырлардың ерлігіне , ақындардың тапқырлығына , жүйріктердің бәйгесәне сыйға тартылатын болған. Ұзатылатын қыздың сән-салтанаты, жасау ретінде берілген.