Құқықтық мемлекет — тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне қоғамның алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті.
Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі — өндіргіш күш пен өндірістік қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте меншіктің басым көпшілігі — өндіруші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет. Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеруге, нытайтуға болады.
Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі — өзін-өзі басқаратын азаматтық қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп, олардың жақсы еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның әлеуметтік жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет сонымен бірге әлеуметтік мемлекет.
Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі — гуманизм, әділеттік, бостандық, теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы жоғары дәрежедегі принциптер болса құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі — халықтың, ұлттық тәуелсіздігін қалыптастырып қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын, теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды реттеп басқару.
Құқықтық мемлекет орнатудың негізгі бағыттары:
— мемлекеттік биліктің үш саласының жұмысын жақсарту, әсіресе заңның, нормативтік актілердің сапасын көтеру;
— нормативтік актілердің дұрыс пайдалануын, орындалуын қамтамасыз ету, халықтың рухани сана-сезімін, мәдениетін жақсартып, көтеру;
— қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы реттеу-басқару бағытындағы мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын жақсарту;
— бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту;
— заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша құқықтық мемлекет қалыптастырудың негізгі бағыттары демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру.
Құқықтық мемлекет — Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды адамдарының қызметі құқық нормаларына байланысты, соған бағынышты және соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принцитері: азаматгар үшін — «заңға тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі», мемлекеттік органдар мен лауазым иелері үшін — «Заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұксат». Барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру және азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу Қазақстан мемлекетінің негізгі міндеті. Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтың емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті орнататынын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуы керек екенін түсінуі қажет.
Құқықтық мемлекет, заңның жоғарғы мәртебелілігі, Конституцияның мызғымас беріктігі ұлттық идеологияның негізі және түпқазығы екенін мойындауымыз керек. Ұлттық идеология қандай болу керек, қандай құндылықтарға құрылуы керек деген пікірлер жиі айтылады. Ұлттық идеология — ол тәуелсіздік, берік мықты мемлекет, халық мүддесі, мемлекеттік тіл, еркін экономика — осы мәселелер тек Конституция, заң аясында шешіледі және дамиды. Құқықтық сананы, құқықтық мәдениетті қалыптастыру — ұлтымыздың зиялылыққа, мемлекеттілік рухта тәрбиелейтіні анық.
Бұл орайда демократияны дамыту – меншік қатынастарын реформалау мен нарықтық экономикаға өту экономиканы тығырықтан алып шығудың, ұлттық мемлекеттің қалыптасуына қолайлы жағдай туғызудың толассыз жолы. Саяси саладағы басты мақсат – жас егеменді мемлекетті қуатты президентті республика етіп қалыптастыру. Біздің мемлекетімізде барлық азаматтардың теңдігі барлығының заң алдындағы бірдей жауапкершілігі, кімнің қай ұлтқа жататындығына қарамастан, бірдей екендігі әуелден-ақ нақты көрсетілген. Әрине, кейбір жағдайда жергілікті ұлт – қазақтардың мүддесі ерекше ескеріледі. Мұндай жағдайға ұлттық мәдениетті, тілді өркендету, қазақ диаспорасының рухани-мәдени және басқа да байланыстарын қалпына келтіру, олардың өз Отанына қайтып оралуына қолайлы жағдайлар туғызу жатады.
Басқа елдер деңгейімен салыстырмалы түрде алғандағы экономикалық байлыққа қол жеткізудің алғышарты – бүкіл қоғамдық өмірді демократияландырған тұрақты құқықтық мемлекет құру болып саналады.
Құқықтық демократиялық мемлекетте Конституция, яғни біздің қоғам өмірінің Негізгі Заңы аса жоғары мәнге ие. Конституция жобасы Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап жасалына бастады. Конституция қабылдаудан бұрын бүкілхалықтық талқылаудан өтті.
Біздің Конституциямыз бойынша Қазақстан халқы егемендіктің иесі, республикадағы мемлекетік биліктің жалғыз қайнар көзі болып табылады. Республикада тек қазақтар ғана емес, басқа ұлт өкілдері де тұрады. Сондықтан саяси ымыраға келу қажет болғандықтан қазақ халқы өз қамын күйттеумен қатар, жас мемлекетіміздің тыныштығын, оны одан әрі нығайтуды ойлауы керек.
Демократиялық мемлекет құруда билік тарапынан қабылданған шешімдер ғана маңызды болып қоймайды. Демократия дегеніміз, ең алдымен, халықтың өз игілігі жолындағы амалы. Сондықтан шынайы демократиялық мемлекетті құру үшін саяси үдерістерге сол тұрғындардың өздері араласқаны абзал. Міне, осы арада халықтың мемлекетті басқарудағы басты үлгісі – сайлау алға шығады. Нақ осы сайлау қоғамдық-саяси жариялылықтың жарқын көрінісі болып табылады.
Бірақ, сайлау өткізу мемлекеттің демократиялылығының дәл өлшемі емес. Сайлауды демократияға сай деп тану үшін ол баламалы, жария, сайлау үдерісіне қатысушылардың барлығына бірдей мүмкіндік және дауыс берушілердің басымдығы жағдайында өтуі тиіс.
Демократиялық мемлекет — Қазақстанды алдымен Конституция қабылдап, тікелей басшысын және Парламент сайлауға, өкілетті мерзімі біткен соң, оларды ауыстыруға халықтың құрылтайшылық билігі бар республикалық құрылыстағы мемлекет ретінде танытатын ұғым. Республиканың жоғарғы органдары арқылы көпшілік қазақстандықтардың еркін шынайы анықтауға және мүддесін барынша жүйелі қорғауға қажетті мүмкіндіктер береді. Демократиялық мемлекет әлеуметтік және ұлттық нысандарына қарамастан, азшылық пен жекелеген азаматтардың мүддесін білдіруіне, оның есепке алынуына да мүмкіндіктер береді, мемлекеттік қызметке араласып, қатысуға тең құқықтар беріледі. Демократиялық мемлекет қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі — «Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық».
Баршаға түсінікті етіп айтқанда, демократия дегеніміз — халық билігі. Халық атынан билік жүргізуге республика Президентінің, сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің ғана құқы бар. Үкімет, басқа да мемлекеттік органдар өздеріне берілген мүмкіндік аясында ғана мемлекет атынан билік ете алады. Ендеше, халық сайлаған депутаттардан құралатын Парламенттің заң шығарудағы, жалпы қоғамдағы рөлі ересен. Оған берілген өкілеттіктер біртіндеп эволюциялық жолмен кеңейіп келеді. 1998 жылы 7 қазанда қос палатаның бірлескен отырысында Қазақстан Республикасының Конституциясына 19 түзету енгізілген еді. Парламентке берілген өкілеттіктер: Мәжіліс депутаттарының мерзімі 4 жылдан 5 жылға, Сенаттың 5 жылдан 6 жылға ұзартылуы, бірқатар нормалардың республикалық бюджеттің атқарылуына, Үкімет мүшелеріне қатысты Парламенттің бақылау өкілеттігін күшейтуге бағытталуы, сот жүйесіне байланысты және басқа өзгерістер демократиялық реформалар жолындағы алғашқы сәтті қадамдар болды.
2 ҚАЗАҚТЫҢ АТА ЗАҢЫ
Конституция — Қазақстан республикасының негізгі заңы
Республиканың президенті Н.Ә.Назарбаевтың тікелей басшылығымен тәуелсіз Қазақстанның жаңа Конституциясы қысқа мерзім ішінде әзірленді. Ол халық талқылауынан өтіп, референдум арқылы өз күшіне енді.
Жаңа Конституцияның өмірге келуі, жан-жақты сараптамадан өтуі Н.Назарбаевтың атымен тікелей байланысты. Конституцияның бас авторы – Назарбаев Н.Ә деп толық сеніммен айтуға болады.
Конституция Қазақстанның демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде дамуына қолайлы жағдай жасайды. Заңда белгіленген барлық тұжырым, қағидалар өмірдің барлық салаларын өркениетті заң жүзінде басқаруға жағдай жасап отыр.
Еліміздің бұл Негізгі Заңы бірінші рет Қазақстан Республикасын президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет деп жария етті. Бұл мемлекеттің құзырына өз аумағының тұтастығын, сырттан қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз ету толығымен жатқызылады.
Конституцияда демократияның түпкі мәні ерекше айқындалады. «Демократия” деген грек сөзін өз тілімізге аударсақ, халықтың билігі деген мағына шығады. Осы тұжырым қағида Негізгі Заңның үшінші бабында нақты бейнеленген. «Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық” нақты жазылған.
Конституция — мемлекеттің немесе оған бағынышты органдардың саясатын бір ізге түсіретін (реттейтін) негізгі ережелер жиынтығы. «Конституция» термині алғаш рет Англиядағы 1688 жылғы революциядан соң, тақтан түсірілген король ІІ Яков «корольдіктің негізгі конституциясын» бұзды деп айыпталғанда қолданылды. Айтылған сөздің мағынасы ағылшындық болғанымен бұл кезде Англия Конституциясы болды деп айтуға келмейді. Ең алғашқы Конституция 1787 жылы қабылданған АҚШ Конституциясы болып табылады.
Конституцияның қабылдануы тәуелсіздікті орнықтыру мен сақтаудағы тарихи оқиғалардың бірінен орын алады. Өйткені, қайсыбір елдің Ата Заңы болмасын, ол мемлекеттіліктің, тәуелсіздіктің және демократиялық құндылықтардың қолжетімділігін айғақтайтын бірден-бір басты құжат. 1995 жылдың 30 тамызы еліміздің жаңа Конституциясының қабылданған күні ғана емес. Осы күні бүкілхалықтық дауыс беру арқылы қабылданған Конституция елімізде саяси, әкімшілік, экономикалық-әлеуметтік және құқықтық реформаларды одан әрі жүргізудің аса қуатты серпінін бастап берді. Жаңа Конституция нормаларының арқасында ғана қысқа мерзімде жас мемлекеттің экономикасы мен саясатында, ұлтаралық келісім мен тұрақтылықта аса нәтижелі табыстарға қол жеткізілді.
1995 жылғы Конституция елдегі жүргізілген экономикаларға тың серпін бере отырып, нарық экономикасының талаптарына жауап бере алатын Парламент пен атқарушы биліктің заңнамалық шеңберде жұмыс істеулері үшін тиімді нормативті құқық базасын қамтамасыз етті. Экономиканың түпқазығы болып табылатын меншік қатынастарына, мемлекеттік меншікпен қатар жекеменшікті де қорғауда тең жағдайда кепілдік берді.
Конституцияда мемлекет пен адам құқықтарына шынайы кепілдіктер берілген. Олар: әркімнің еңбек ету және кәсіпкерлік қызметпен айналысу бостандығы (кеңестік конституциялардағыдай адамдарды еңбек етуге міндеттемейді), тегін орта білім алу, конкурстық негізде ақысыз жоғары білім алу, заңмен мөлшері көрсетілген медициналық тегін көмек алу, сөз бен шығармашылық еркіндігі, білікті заң көмегін алу, әркімнің ар-ождан бостандығы мен бірлесу бостандығы, әлеуметтік қамсыздандыру кепілдігі және тағы басқа да құқықтар мен бостандықтар кепілдігі берілген.
Конституцияда республикадағы мемлекеттік билік біртұтас деп жарияланған. Бұл билік Конституция бойынша үш тармаққа – заң шығарушы, атқарушы және сот жүйесі болып болып дараланған. Мұндағы мақсат билікті біржақты иемденіп кетушілікті болдырмау үшін олардың аражігі ажыратылып, әрқайсысынан конституциялық өкілеттіктері айқындалған. Олар бір-бірінің ісіне қол сұқпайды, әрқайсысы өз құзырларынша қызмет етеді.
Негізгі Заңда саяси бостандықтарға кең кепілдік берілген. Саяси қозғалыстар Конституция шеңберінде емін-еркін өмір сүріп, қызмет ете алады. Оған ешқандай қысым жасалмайды.
Жаңа Конституцияның тағы бір басты артықшылығы – меншіктердің әралуандығын мойындап, оны заң жүзінде бекітті. Енді Қазақстан республикасында мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік те өз күшіне еніп, заңмен қорғалады.
Негізі заң меншіктің қызмет аясы мен мақсатын да айқындап берді. Меншік атаулы қоғам игілігіне ғана жұмсалуға тиіс, ол адамзат мүддесіне қарсы қызмет етпеуге тиіс, ол адамзат мүддесіне қарсы қызмет етпеуге тиіс. Сонда ғана меншік иесін қорғауға кепілдік жасалады.
Демократиялық принциптер Конституцияның арнайы «Адам және азамат” атты екінші бөлімінде айқын көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының Конститутциясы бойынша халық билігі
Қазақстан Республикасының Конститутциясы 3- бап.
- Мемлекеттiк билiктiң бiрден-бiр бастауы — халық.
- Халық билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi.
- Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады.
Халық пен мемлекет атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар. Республика Үкiметi мен өзге де мемлекеттiк органдар мемлекет атынан оларға берiлген өкiлеттiктерi шегiнде ғана билiк жүргiзедi.
ҚР Конституциялық Кеңесінің 14.04.01 ж. N 1/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз
- Республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады.
Халық билігі (демократия) бірінші кезекте қоғамның әр мүшесінің теңдік құқығын сақтап пікірін анықтауды талап етеді. Кәмелет жасқа жеткенмен әр адамның білімі, оны көрсете білу мүмкіндігі әртүрлі болады және кейін де сол сипаттан көп арылмайды. Яғни, билік әрқашан жастардың толассыз қосылып отыратынын, әрдеңгейдегі білімнің сақталатынын ескеріп өте қарапайым, әркімге де түсінікті қалыпта болуы керек. Қазіргі күні бәрі керісінше, және мұнда ғылым тәсілін сылтау ету кездеседі. Ғылым зат пен құбылыстардың ішкі заңын анықтау үшін оны негізгі қасиеттерге бөледі, «бөл де, түсін» принципімен жүреді, ал саясатта «бөл де, биле» принципі орын алған. Оны қоғамға жүйелі түрде қолдансақ мыңдаған құрылым пайда болады, олардан жәй халық қана емес, маман академиктер де шатасады. Сондықтан саясатта адам теңдігі құқығын бас өлшем санауымыз керек, ал қоғамдық құрылымдарды жөнсіз көбейтіп түсініксіз етуді, қорқыныш туғызып үстемшілікті сақтауға ұмтылу деген дұрыс. Күрделендірудің экономикалық мақсаты да бар: тұрмыстық ең қарапайым құралдардың түр-түрін күрделендіре көбейту мамандарға жүгінуді, үй шаруасына да икемсіздерді тәрбиелеуді туғызады, көп заттардың бұзылғыштығы мен бірқолданбалығы да осыдан, әрине өнім айналымының тездетілуі бизнес пен бюджет үшін аса пайдалы.
Халық билігі екінші кезекте адамның шынайы еркіндігін орнатуды қажет етеді. Еркіндігі жоқ адам өзінің нағыз ой-пікірін ашып айта алмайды. Жекенің шынайы еркіндігі тек қоғамның кіші ұжымының толық еркіндігінен туады. Қазақ мұны «жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас» – деп түйіндеген. Ұжымдылық адам руханилығының бірінші қатарға қоғам мәселесін қоя білуінің; моральдік-этикалық тәрбиесінің т.б бастауы. Рудың толық еркіндігіне сүйенген көшпелілердің Шығыс тарихындағы орны елеулі болуының нәтижесінде, ұжымшылдық, руханилық пен бауырмашылдық барлық халықтардың ішкі мәніне айналды. Кіші ұжым еркіндігі әр дәрежеде болса да, барлық тарихи кезеңдерде сақталды. Тіпті тоталитарлық коммунистік идеология тұсында да Орта Азия елдерінің махала дәстүрі сақталып, әлі де халық бірлігі мен тұтастығын қамтамасыз етіп отыр. Алайда мақаланың мәселесі бұл емес, сондықтан орыс боданы болғанға дейінгі «алтын заманымыздың» тарихи жетістіктеріне көп көңіл бөлгеніміз жөн. Жері тар Европада көшпелі өмір аз тараған, халықтарының ұжымдық сипатына көп әсер етпеді, жеке адамның толық бостандығын бекіте алмады. Әркімнің еркіндігі материалдық байлығына тәуелді болды, осыдан «адам – саяси жануар», таптық күрес (байлықты бөлісу), экономикалық базис, геосаясат (жер үшін соғыс) ілімдері туындады, адам руханилығы 2-қатарда қалды. Индивидуалистік (жекеқамдық) идеологияның шарықтауы ХХ ғ. «Конец Европы», «Одномерный человек» дейтін батыстың қисықтығын дәлелдейтін еңбектердің пайда болуына жеткізді. Ал, Қазақтың нағыз еркіндігі «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ!» – қағидасында берілген, тазша бала «дат тақсыр» деп ханға өз ойын еркін айта білген.
Халық билігі үшінші кезекте адам мен кіші ұжым еркіндігін бекітіп, шынайы тең бауырластықты орнататын материалдық тәуелсіздікті қажет етеді. Бұл, әсіресе, Маркстің оқуына қаныққан біздерге, Европаның материалдығын бойына тез және терең сіңіре бастаған жастарымызға аса қажет. Отаршылыққа дейінгі рухы күшті қазақ байлық пен бостандықты таразыға салғанда «байлық – қолдың кірі» деп әрқашан екіншісін таңдайтын. Қазақтың еркінсүйгіштігі шын мәнінде кең даладағы мал шаруашылығының туындысы. Мал – универсалдық энергия көзі, көшпелілер үшін ол тамақ, киім, үй, көлік, тіпті отын да. Керек жағдайда әрбір кіші ұжым, тіпті жеке отбасылар ұзақ уақыт өздігімен өмір сүре алған. Бұл басқалармен – хан, сұлтандармен де тек тең келісім арқылы араласуға әкеледі. Мұндай жағдайда Қоғам билігі заңды түрде төменнен бастап құрылады: кіші ұжым өз биін, олар бірігіп ру, тайпа т.т билерін, соңғылары сұлтан, ханды таңдап, сайлайды. Мемлекеттің көрінген заңы билер арқылы халық талқысынан өтеді және әркімге де түсінікті болады, яғни заманына сай қарапайымдылығын сақтайды. Қазіргі заманның универсалдық энергия көзі электр, егер соны қарапайым, яғни әркімнің өзі жасап жөндей алатын механизімі мен амал-тәсілдерін тапсақ, ол да теңдік, еркіндік, шынайы бауырластыққа жеткізеді. Билер кезінде заң шығарушы мен сот қызметтерін қатар атқарған, сондықтан Тәуке хан кезі «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» қылмыссыз, ұрлықсыз «алтын заман» аталған. Осы уақытта «Тура биде – туған жоқ!» принципі де кең жайылып, рулық құрылымның да ақылға көндігетінін дәлелдеп берді. Мұнда жеке адамның өзінің әр ісі үшін жауапкершілігі оянып, лауазымы өскен сайын жауапкершілігі де өсуі керек екені пайымдалады, қоғамның да жауапкершілігі тыс қалмайды. Европаның біржақты формальді ойлауының, жалаң индивидуализімінің кемістігі осында айқын көрінеді.
Конституциядағы көрсетілген ҚР азаматтарының міндеттері мен құқықтары
Республика азаматының негізгі құқықтарымен қатар міндеттері де 1995 жылдың 30 тамызындағы бүкілхалықтық талқылаудан өтіп қабылданған Конституцияда анық тұжырымдалған.
Адам тумасынан өзіне қажетті құқықтар мен бостандықтарға ие. Ал ол өз мемлекетінің азаматтығын алғаннан кейін азаматтық құқықтарға ие болып, тиісті міндеттерді қоса атқаруға тиіс. Конституцияда адамды қастерлеу, құрметтеу, адамгершілік сезімдеріне үлкен маңыз берілген. Әркімнің өзінің жеке басының бостандығы заң жүзінде қорғалған. Заң бойынша адамның жеке басының қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
Конституцияның 19-бабында «Әркімнің өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы” деп жазылған. Адамдардың ар-ождан бостандығына заң жүзінде толық кепілдік берілген.
Республика азаматтарының заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстауында, оны мұраға қалдыруына конституциялық кепілдік жасалған.
Конституцияның 39–бабында адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қоғамдық тәртіпті, адамның құқығы мен бостандығын, халықтың денсаулығын қорғау мақсатында ғана шектеу қойылуы мүмкін екендігі көрсетілген.
39 баптың 3 пунктінде азаматтардың құқықтарын, яғни азаматтық құқығы, өмір сүру құқығы, жеке өміріне, өзінің және жанұясының құпиясына қол сұғылмауына, мемлекет органдары мен лауазым иелерінің кінәсінен шеккен зиянды қайтарып алуына т.б құқықтарын тіпті ең төтенше жағдайлардың өзінде де шектеуге рұқсат бермейтіні айтылған.
Конституцияда жеке, азаматтық және саяси құқықтарға, осы құқықтардың кепілдігіне айтарлықтай көңіл бөлінеді.
Жеке меншік құқығы заңмен қорғалады (6 бап.). Жерді меншіктеу құқығы бекітіледі (21,25 бап.), сонымен қоса өзінің мүмкіндіктерін және мүліктерін кәсіпкерлік қызметте және заңмен тыйым салынбаған экономикалық қызметте еркін пайдалануына құқықтары бар. Бұл нарықтық экономиканың тұрақты дамуы, экономикалық реформаның алға жылжуы үшін сенімді конституциялық негіз жасауды қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 13 бабында әр адамның өзінің бостандығы мен құқығын сот арқылы қорғай алатыны көрсетілген. Әр адамның заң мамандарынан көмек алуға, үкімді Жоғары сотқа қайта қаратуға, жазаны жеңілдетуді сұрауға құқығы бар.
Азаматтардың медициналық көмек алуына, мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына кепілдік беріледі. Ал орта білім алу Конституция бойынша міндетті деп табылған.
Республика азаматтарының құқығы мен міндеттерін сөз еткенде, екі мәселені ерекше атап өтуге болады. Бірі – заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, екіншісі – Отан қорғау әрбір азаматтың қасиетті парызы және міндеті. Азаматтардың құқығы мен міндетін сөз еткенде бұл талаптардың адамдардың өз құқықтарын көбірек біліп, міндеттерін орындауға келгенде ұмытшақтық танытатыны жиі кездеседі.