Көпклеткалы жануарлар организмдерінің органдары мен ұлпаларының
Құрамындағы клеткалардың өзара байланысы клеткааралықбайланыс
деп аталатын күрделі арнаулы құрылымдар құрайды.Қабат құрайтын
клеткалар ерекше құрылымдарды құрамастан өзара байланысады.Мұн-
дағы клеткалардың байланысы жай байланыс арқылы қамтамасыз еті-
леді.Екі клетканың плазмалеммаларының арасында 15-20 нм клеткаара-
лық кеңістік болады. Жай байланыстан басқа клеткаларды өзара байла-
ныстырып бекітетін арнаулы құралдар болады.Ол құлып деп аталатын
құрылым.Бұл әдісті бір клетканың плазмалық мембранасы екінші клет-
каның мембранасының ойысына сәйкес келетін өсінді құрайды.Құлып
тәрізді немесе тісті байланыс эпителиальдық ұлпаларда көп кездеседі.
Тығыз байланыстар.Екі көршілес клеткалалардың плазмалық мембранала
ры мейлінше жақындап , бір-біріне жабысып,қалыңдығы 2-3нм бір
жалпы қабат құрайды. Байланыстың аймағы макромолекулалар мен
иондарды өткізбейді.Тығыз байланыс ми капиллярларының эпителий-
лік клеткаларының арасында ми клеткаларына қаннан заттардың еркін
диффузиялануына кедергі болып гемато-энцефальдық тосқалыл құрай-
ды.Тығыз байланыс клетканың апикальдық жиегінде болады.
Десмосомалар- эпителийлік клеткалардың көбіне тән. Десмосома грекше
десмос –байланыс, сома- дене, ара қашықтықтары 30-50 мкм екі көршілес
Клеткалардың плазмалық мембраналарының диаметрі 0,5 мкм-ден екі
дөңгелек немесе сопақша участоктерінен түзілген .Мембрананың астын-
да клетканың ішінде орналасқан тонофибриллалар бекитін тығыз пласр-
тинка болады. Тонофибриллалар тірек қызметін атқарады. Көпшілік
Жағдайда жанасатын клеткалардың десмосомалары бір-біріне тығыз
беттеспейді, арасында сұйық ағатын клеткааралық кеңістік болады.Элек-
трондық микроскопта десмосома аймағы көршілес клеткалардың плаз-
малық мембраналарында орналасқан күңгірт дақ болып байқалады.
Десмосомалардың функциясы –клеткаларды өзара бекіту.
Саңылау тәрізді байланыс,нексустар.Клеткадан клеткаға химиялық зат-
тарды тікелей жеткізуге қатысатын құрылым.Көршілес клеткалардың
мембраналары коннексондар деп аталатын құрылымдармен байланысқан.
Коннексон- ортасында ені 2нм каналы бар,молекулалық массасы 20мың-
дай коннектин белогінен тұратын цилиндр тәрізді агрегат.
Саңылау тәрізді байланыстың зоналарында клеткалардың функциялық
ерекшелігіне байланысты 10-20-дан бірнеше мыңға дейін плазмалық
мембрананы тесіп өтетін коннексондар болады.
Коннексондар иондар мен төменгі молекулалы заттардың бір клеткадан
екінші клеткаға өтетін клеткааралық каналдардың міндетін атқарады.
Синапстық байланыс. Байланыстың бұл түрі нерв ұлпасына тән.Екі
нейронның арасында және нейрон мен рецептор немесе эффектор ара-
сында кездеседі.
Нейрондар арасындағы бұл байланыстарды 1897 жылы Шеррингтон ашып
оны синапс деп атаған. Бір элементтен екінші элементке қозуды немесе
бөгеуді біржақты өткізуге мамандалған екі клетка байланысының участогі.
Плазмодесмалар.Клеткааралық байлалыстың бұл типі өсімдіктерде кездеседі.
Бұл құрылымды алғаш рет И.Н Горожанкин жазған болатын.Плазмодесмалар
көршілес екі клетканы байланыстыратын жіңішке түтік тәрізді цитоплазмалық каналдар.Осы каналдарды шектейтін мембрана көршілес клеткалардың плазмалық мембраналарына ауысады.Плазмодесмалар клетканы бөліп тұратын клеткалық қабырғаны тесіп өтеді.Құрамында қоректік заттар,иондар және басқа қосылыстар бар ерітінділерді клеткааралық ағын қамтамассыз етеді.
Қорытынды.Клеткааралық байланыстардың бірнеше түрлерін ажыратуға болады,жай клеткааралық байланыс ,десмосомалық,тығыз байланыстар,саңылау тәрізді байланыс.Қабат құрайтын клеткалар ерекше құрылымдарды құрамастан өзара байланысады.Жай байланыстан басқа клеткаларды өзара байланыстырып бекітетін арнаулы құралдар болады.Ол құлып деп аталатын құрылым.Екі көршілес клеткалардың плазмалық мембраналары мейлінше жақындап,бір-біріне жабысып ,қалыңдығы 2-3нм бір жалпы қабат құрайды.Тығыз байланыс клетканың апикальдік жиегінде болады.Мембрананың астында клетканың ішінде орналасқан тонофибриллалар бекитін тығыз пластинка болады.Клеткааралық кеңістікте кейде цементтеуші зат байқалады.Тонофибриллалар тірек қызметін атқарады.Электрондық микроскопта десмосома аймағы көршілес клеткалардың плазмалық мембраналарында орналасқан күңгірт дақ болып байқалады.Көршілес клеткалардың мембраналары коннексондар деп аталатын құрылымдармен байланысқан.Саңылау тәрізді байланыстың зоналарында клеткалардың функциялық ерекшелігіне байланысты 10-20-дан бірнеше мыңға дейін плазмалық мембрананы тесіп өтетін коннексондар болады.Коннексондар иондар мен төменгі молекулалы заттардың бір клеткадан екінші клеткаға өтетін клеткааралық каналдардың міндетін атқарады.Екі нейронның арасында және нейрон мен рецептор немесе эффектор арасында кездеседі.Плазмодесмалар көршілес екі клетканы байланыстыратын жіңішке түтік тәрізді цитоплазмалық каналдар.Сонымен бірге плазмодесма арқылы клеткаларға өсімдіктер вирустары да таралады.Плазмодесмалардың маңызы зор.