Жоспар
І.Кіріспе…………………………………………………………………..3
ІІ. Негізгі бөлім
1.1 Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы……………4
1.2 Балқаш көлі алабының құрылымы…………………………………………….8
1.3. Балқаш –Алакөл алабы………………………………………………………..10
ІІІ. Қорытынды…………………………………………………………………15
Әдебиеттер………………………………………………………………………16
Кіріспе
Балқаш — Қазақстаннын, солтүстік-шығысында орналасқан көл. Көлдің ауданы 18,2 мың шаршы шақырым, көл ендік бағытта созылып жатыр. Ұзындығы 605 шақырым, ені тар жерінде 8 шақырым. Жыл мезгіліне байланысты суының деңгейі өзгеріп отырады. Ең терең жері 27 м. Балқаш көлін көптеген саяхатшылар мен ғалымдар зерттеген. Олардың ішінде неміс ғалымы Гумбольдт, орыс ғалым-саяхатшылары И.В. Мушкетов, Л.С. Берг, т.б. зерттеушілерді атауға болады. Балқаш, Алакөл көлдерінің табиғаты мен қазаншұңқырларының пайда болуында ұқсастық бар екенін алғаш рет қазақ халқының дарынды ұлы Шоқан Уәлиханов зерттеп жазды. Ол Балқаш алабына тығыз байланысты Іле және Жоңғар Алатаулары табиғатына, Балқашқа құятын Іле өзеніне ғылыми сипаттама берді. Балқаш көлі теңіз деңгейінен 342 м биіктікте орналасқан. Солтүстік жағалауы тік, сай-жыралармен көп тілімделген, ал оңтүстік жағалауы жайпақ. Балқаш көлінің батыс және шығыс жағалауы палеозой жыныстарынан (порфир, туф, гранит, тақтатас, әктас) түзілген. Іле өзені оңтүстік жағалауында кең атырау жасап қүяды. Балқашта көптеген ірі шығанақтар, мүйістер, түбектер бар. Ірі шығанақтары — Алакөл, Қарақамыс, Кеңтүбек, аралдары — Басарал, Тасарал. Балқаш көліне Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Аякөз, Бақанас, Тоқырау, Мойынты өзендері құяды.
Балқаш көлі өңірінің климаты континентті. Жаздағы ауаның орташа температурасы +24°, қыстағы орташа температурасы —8°-қа жуық. Жылдық жауын-шашын мөлшері 120 мм. Көлді желтоқсаннан сәуірге дейін мұз басып жатады. Жазда көл суының температурасы +27°-қа жетеді. Балқаш көлінің табиғат байлықтары. Көл әртүрлі моллюска, шаян тәрізді ұсақ жәндіктер мен планктонға бай. Балықтың 20-дан аса түрі бар. Оның 6 түрі — тек Балқашта өсетін балықтар.
1.1 Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы.
Балқаш алабұғасы, шармай аққайрасы, т.б. Су тышқаны (ондатра) жерсіндірілген. Іленің атырауында өскен қамыстардан малға жылына 1 млн. т дейін шөп дайындайды. Жабайы аңдарға бай. Көлдің суын жағалауында орналасқан кәсіпорындар пайдаланады. Көлде кеме қатынасы үзілмейді.
Балқаш көлі экологиясы. Балқашқа құятын Іле өзеніне Қапшағай су қоймасы салынғалы бері суының деңгейі 2 м төмендеді. Қазір Балқаш көлі түрлі өндіріс қалдықтарымен ластанған, оған әсіресе Балқаш мыс комбинаты көп зиян тигізуде. Мыс комбинаты Балқаш көлінен жылына 59 млн. текше м суды өндіріске пайдаланады. Пайдаланған су жақсы тазартылмай, көлге қайта жіберілетіндіктен, қазір көл суы құрамында мыс 14—54 есе артып, молибден, мырыш қалдықтары көл түбіне шөгіп, тіршілік көзін жоюда. Экологиялық жағдайы өте нашарлағандықтан, көлден ауланатын көксерке балығы қоғам дамуының қазіргі жағдайында өмір беруді дамытуға, өндірістің барлық үшін жоғары білікті және бәсекеге қабілетті мамандар даярлау сапасын арттыруға ерекше көңіл қойылып отыр. Балқаш көліңің- су жинау алабы 413 000 шаршы шақырым аумаңты алып жатыр. Оньщ 350 400 км2 (85%) бөлігі Қазаң мемлекетінің шегінде жатса, ал өзге бөлігі (15%) Қытай Халық Республикасында орналасқан.Бұл көл алабының гидрографиялық желісі жеткілікті дәрежеде дамыған (0,6—-3,0 км/км2), әрі ағынды қалыптасатын белдемінің айтарлықтай бөлігі аумағында орналасқан (Іле өзенінің жоғарғы ағысы). Ал ағын сусыз кеңістіктерден тұратын Қазақстан аумағында гидрографиялық желінің жиілігі 0,01 км/км2-ге дейін құлдырайды.
Аймақтың түстік және түстік-шығыс бөлігінде, яғни Іле өзенінің алабында аумағы тау жоталарының үзіліссіз дерлік белдеуі шектейді : ең биік нүктелері 4800… 6000 м болатын Үлкен Алатау (Іле Алатауы) және Күнгей Алатау, Теріскей Алатау мен Сарыжаз, одан әрі шығысқа қарай. Шығыс Көктекетау (4525 м) және терістікте олармен параллель бағытта биіктігі (4368 м) мен Нарат (4112 м). Іле өзенінщ жоғары ағысының терістігін Ереңқабырға (5500 м) мен Борохоро (4715 м) жоталары шектесе, ал одан әрі терістік-батыста оны Түстік Жоңғарияньщ жоталары — Тышқантау (4359 м) мен Бежінтау (4187 м) шектейді. Одан әрі терістік-шығыс бағытта аймақты Жоңғар Алатауының (Арқас) жоталары қоршап жатыр. Арқастың өзі бірнеше параллель жоталардан (терістік және түстік) тұрады. Олар өзара тауаралық ойыстармен бөлінген және терістік шығыстан түстік-батысқа қарай созылып жатыр. Көксу өзенінің бастау алар шамасында олар теңіз деңгейінен есептегенде 4454 м көтерілген, Жоңғар Алатауының өзен желілерінің басты суайрығы болып табылатын біртұтас тау торабына бірігеді (Бесбақан тауы). Бұл тау тізбектері альпі (алып) типтес, тік биік шынды және терең аңғарларға бөлінген болып келеді. Балқаш көлі алабының ең биік нүктесі Баянқол өзенінщ бастауында (Мұзарт, 6400 м БЖ). Мұнда мүздьщтар, тас мұздар, тас қорымдары, біріккен шөгінді конустарының сілемдері, тау ормандары және басқада таулық ландшафтардың түрлері шоғырланған. Бұлардан тау ағынын қалыптастырушы жүйелер (ТАҢЖ) құралады
Аймақтағы тау тізбектерін бір-бірінен бөліп жатқан өзендердің терең депрессиялық аңғарлары батыстан келген ылғалды ауа массаларының тауларға тереңдей енуіне, сөйтіп бұл ылғалдың осы тау ағынын қалыптастырушы жүйелерге атмосфералың жауын-шашын түрінде түсуіне жағдай жасайды. Сонымен қатар, мүнда ТАҢЖ бетінде атмосфералық ылғал конденсацияға ұшырап, соның бір бөлігі беттік ағындыға айналса, екінші бөлігі жерасты су ресурсын толықтырады. Конденсация қалыптасатын жерде төмен атмосфералық қысым аймағы қалыптасады, сондықтан да бұл аймаща қосымша ылғалды ауа ағыны ұмтылады. Бұл жағдай өз кезегінде тау жуйелері ағынын қалыптастыру күшін күшейтеді. Осы көрсетілген ылғалға байланысты Балқаш көлінің алабында қалыптасатын, жыл сайын жаңаратын су ресурстарының көлемі 28,85 км3 оның 16,05 км3-і аумағында қалыптасты,
аумағында (Текес өзенінің жоғарғы ағысын қоса есептегенде) қалыптасады екен. Осы ағындының айтарлықтай бөлігі биік таулардағы қар мен мұздықтардың еріген суынан қалыптасады, сондықтан да ұсынылып отырған мақала да осы проблемаға бағышталған.
Балқаш көлі алабының орографиялық құрылысының нобайлық сызбасы.
Гидрологиялық және атмосферадағы ылғалды конденсациялау тұрғысынан қарасақ, аумақ ландшафының ерекше әрі аса маңызды элементіне мұзқұрсануды жатқызар едік. Себебі, алаптағы негізгі өзендер түгелдей мұздықтардан бастау алады. Мұздықты тұрақты жұмыс істейтін фабрика немесе тұщы су сақтайтын ғасырлық қойма деп қарастыруымызға болады.
2 Балқаш көлі алабының құрлысы.
Балкаш көлі алабындағы мұзқұрсану және муздық ағынды (ҚХР аумағы да кіреді)
Балқаш көлі алабының Қазақстан аумағындағы бөлігінің қазіргі заманғы мұзқұрсануы және ондағы мұз ресурстары туралы мәліметтер «Каталог ледников СССР» атты кітапта жинақталған. Ал Шығыс Түркістандағы мұзқұрсанудың мөлшері туралы дерек соңғы кезге дейін белгісіз болып келді. Бұл ақтаңдақ соңғы кезде қытайлық мамандар тарапынан 4 томдық Тяньшан (Тәңіртау) мұздықтарының каталогін дайындау арқылы толықтырылды.
Еріген мұздықтың ағындысына (3,544 км3) мұздықтың абляция белдеміндегі маусымдық қар жамылғысының еріген суы мен жаңбыр суын қосуға тиіспіз. Мұздың ағындысының бұл қосымшасы мамандардың бағалауынша алаптағы жалпы өзен ағындысының 3%-ін құрайды екен. Олай болса Балқаш келінің су жинау алабында қалыптасатын жалпы мұздың ағындысының көлемі 4,28 текше шаңырымға тең немесе алаптан түсетін жалпы ағындының 17,5 процент бөлігін құрайды екен.
- 3 Балқаш –Алакөл алабы
Іле өзені Шыгыс Тянь-Шань тауларынан басталатын Текес және Күнгес өзеңдерінің қосылуынан пайда болады, Өзеннің жалпы ұзындығы 1439 км5 оның Қазақстан жеріндегі ұзындығы 815 км. Республика шегіндегі ірі сала-лары — Талғар, Қаскелең, Күрті, Шелек, Шарын, Өсек; Қаскелеңнің саласы Үлкен және Кіші Алматы өзеңдерінің таудан шығар аралығында Қазақстанның астанасы —- Алматы қаласы орнадасқан.
Қапшағай шатқалына төмен Іленің көне атырауы Бақанастың (Шетбақанас, Ортақбақанас, Нарынбақанас) кұрғақ арналары бөлініп шығады. Іленің аңғары 200 м~ден (Қапшағай байатқалы) 15 км-ге дейін кеңейеді.Суының молдығы Іле республикадағы үшінші өзен, Жылдық орташа су шығыны 472 м/сек. Негізінен қар жане мұз суымен қортенеді. Өзеннің ең жоғарғы деңгейі шілде-тамыз айларында байқалады. Өзен қарашаның аяғында қатып, сәуірдің басында мұздан ашылады.
Іле алабындағы тау өзендерінде тастылайлы тасқындар (селдер) жиі болып тұрады. Тасқындар жолындағы тау беткейлерік бұзады, өзен арнасын өзгертеді, көпірлер мен құрылыстарды талқандап, халық шаруашылығына көп зиян келтіреді. 1963 жылғы шілденің 17-сінде болған жойқын сел әдемі Есік көлінің табиғи бөгенін бұзып келді жойып жіберді. Соңғы кезде селге қарсы күрес жұмыстары жүргізіліп, түрлі шаралар жүзеге асырылуда. Мысалы, тау беткейлерін бұзылудан сақтау үшін ағаш отырғызылған, шөп , бөгендер салынуда. Көлінің бассенні шөл және шөлейт зона-ларды.Біразын және биік таулы аймақтың біраз жерін қамтиды. Балқаш-Алакөл тобындағы көлдерге құятын көпшілік өзендер өзінің жоғарғы ағысында Тянь-Шань, Жоңғар биік таулы аймақтарындағы жоталардан басталып, тау өзені сипатында болады. Тек Балқаш көліне солтүстіктен және солтүстік-шығыстан құятын шағын өзендер ғана жазықтық өзендер болып есептеледі.
Таулы аймақтарда бұл бассейннің өзендері әжептәуір шөл зонасында өте сирек. Балқаш-Алакөл тобыңдағы көлдердің ірі өзендеріне: Іле, Қаратал, Леп-сі, Тентек, Аякөз т. б. жатады.
Балқаш көлі бассейніндегі ең басты өзен. Оның ұзындығы 1 384 км, мұның 740 километрі Қазаңстан территориясында, бассейнінің жалпы ауданы 150 000 кв км-ден артығырақ. Іле екітау өзенінің Күнтес пен Текестің қосылуынан құралады. Қазақстанда ол Іле ойысы деп аталатын тау аралық кең жазық арқылы ағып өтеді. Өзеннің арнасы тарамдарға жиі бөлініп кетеді, олардың аралықтары қамыс пен бұталар аралдар арқылы бөлініп жатады. Арнаның ені әдетте 200—300 м, жейде бір километрге жетеді және одан да артып кетеді. Іле поселкесінен төменірек, Қам шағай шатқалы ауданында арна кенет тарылады. Осы жерде ГЭС пен плотина құрылысы жобаланып қолға алынды.Қапшағай шатқалынан шығар жерде өзен Оң түстік Балқаш бойының құмды шөлін басып өтеді. Ол Балқаш бірнеше тарамдар жасап құяды. Тарамдар қамыс пен бұта өскен жалпаң атырауға жайылып кетеді. Атыраудың ауданы шамамен 6 500 кв км-дей. Іленің төменгі ағысында одан ескі арналар бөлініп кетеді. Оларды Бақанас деп атайды. Қазақстан территориясында Ілеге бірнеше салалар қосылады, олардың ірілері — Шарын, Шелек, Талғар, Қаркелең және Курті. Бұлар Солтүстік Тянь-Шань жоталарынан басталады. Іленің көпшілік салалары мұздың пен таудағы қар суымен қоректенеді. Іленің өзі суды негізінен жауын-шашыннан жинайды, оның ішінде қысқы қар суы ба-сым. Сондыңтан Іле аралас қоректенетін өзендердің типіне жатады және ұзақ уақыт тасиды.
Оның көктемгі тасуы апрельдің аяғы мен майдың басынан басталады. Таудағы қар мен мұздыңтар ерігенде көктемгі тасу жазға (июль — август) жалғасып кетеді. Күзге ңарай өзеннің деңгейі біртіндеп төмендейді, сөйтіп қыста ең төмен деңгей болады.
Іле өзені мен оның салаларының шаруашылық маңызы өте зор. Ол өн бойында кеме жүруге қолайлы. Мұнымен қатар одан балық ауланып, ағаш ағызылады. Өзеннің салалары жер суару және электр энергиясын алу үшін пайдаланылады. Іленің шаруашылың мәні, асіресе Қапшағай ГЭС-інің құрылысына байланысты барынпга артады.
Қаратал өзені айтылып отырған бассейннің екінші ірі өзені. Ол үш өзеннің нағыз Қаратал, Көксу және Биже өзендерінің қосылуынан құралады, ¥зындығы 372 км, бассейнінің ауданы 1422 кв км. Өзен жоғарғы ағысында нағыз тау өзендері болып табылады.
Таудан шыққаннан кейін өзері 213 кмқ қашыңтықта жазықты бойлап, құмды шөлдердің аралығымен өтеді.
Қаратал аралас қоректенетін өзендердің типіне жатады. Өзен апрельдің аяғынан июньнің соңына дейін тасиды. Жаз айларында ол таудағы қар мен мұздықтың күшті еруіне байланысты жоғары деңгейін сақ тайды.
Аякөз өзені Балқашқа солтүстік және солтүстік-шығысынан келіп құятын өзендердің ішіндегі ең ірісі. Оның ұзындығы 500 -дей, бассейнінің ауданы 11000 кв км. Аякөз Шығыстау, Қалба және Тарбағатай басталатын бірнеше салалардан құралады. Ол көпшілік жерінде белесті-төбелі жазықты бойлай ағады. Су апрельдің аяғында тасиды, төмен деңгей жаздың аяң кезінде болады.
Балқаштың солтүстік және батыс жағалаулары биік, жарқабақ келеді, маусымдық және уақытша ағатын суларға байланысты көптеген аңғарлармен және сайлармен тілімденген. Оңтүстік және шығыс жағалау көлдің біртіндеп шегінген кезінде қалдырған шөгінділерінен тұратын аккумулятивті құмды жазық құрайды. Бұл жағалаудың кей жерлерінде қамыс қопалар өскен. Көлдің орташа тереңдігі 6 ж-дей, оның батыс бөлігінде тереңдік 5—6 ж-ден 10—12 м-ге дейін, шығысында одан біраз артық, солтүстік-шығысында 26 ж-ге дейін жетеді Балқаштың су балансы оған келіп құятын өзендерге (Іле мен Қаратал) және көл бетінен булануға байланысты. Грунт суының маңызы онша емес. Көлдің батыс және шығыс бөліктеріне келетін беткі ағынның мөлшері бір-бірінен үлкен айырма жасайды. Егер көлдің батыс бөлігіне келетін ағынды 100% деп алсақ, онда шығыс бөлігінде
батыспен салыстырғанда 23% болады. Осындай айырмашылыңңа байланысты суының сапасы да батыс және шығыс бөліктерінде бір-бірінен айырма жасайды. Көлде ағыс екі түрде көрінеді:
- Ағынды ағыс — Іле өзенінің суының келіп қосылуынан пайда болып, көлдің батыс бөлігінде өтеді, ол сағат тілінің айналу бағытына сәйкес келеді.
- Жел ағысы — солтүстік-батыс желдердің әсерінен пайда болады және қатты желдердің кезінде айқын көрінеді.
Басқа көлдер сияқты Балқаштың да деңгейі шұғыл-ауытқып тұрады. Оның ауытқуы ең алдымен көп жылғы кезеңде байқалады.
Маусымдық ауытқу да анық көрінеді. Көлдің деңгейі әдетте келіп қосылатын ағынның артуына байланысты көктемде көтеріліп, июль айына дейін созылады. Бұдан кейін күздің аяғына дейін деңгей төмендей береді. Мұнан соң қысқы уақыттарда буланудың азаюына байланысты келдің деңгейі бірсыпыра көтеріледі.
Климаттың шұғыл континенттігіне байланысты көл суының температурасы қыста төмен, жазда жоғары болады. Беткі судың температурасы жазда 20—24°, кейде 27°-қа дейін жетеді. Қыста ол 0°-тан төмен. Көл ноябрьден бастап қата бастайды. Мұздың қалыңдығы 70 см-те дейін жетеді. Ол 120—140 күнге дейін жатады. Көл мұздан апрельдің алғашқы жартысында-ақ арыла бастайды. Қыс аса жылы болған жылдары мұз желдің бетін түгелдей жаппайды. Жалпы алғанда Балқаш тұзды көлдердің типіне жатады, бірақ тұздылық онда біркелкі емес. Оның батыс бөлігі онша тұзды болмайды, ал ірі өзендер — Іле, Қараталдың сағасы тұ-сында суы тұщы, шығыс жағы тұзды.
Судың минералдануы жыл мезгілдеріне қарай өзгеріп тұрады. Ең көп минералданатын кезі ұыс, өйткені бұл кезде өзен суының ағыны әжептәуір азаяды, аз минералданатын көзі — июль.
Қорытынды
Балқаш фаунаға өте кедей, молюскілер мен шаян тәрізділердің кейбір түрлері бар. Балықтардан: балқаш алабұғасы, ақ балықтың екі түрі және сазан, губач, сибирь елеңі кездеседі, қолдан табан балық, теңге балық, ұсақ бәкіре жіберілген.
Алакөл үлкендігі жөнінен Балқаш-Алакөл ойысындағы көл. Оның ауданы 2 076 кв км. Алакөл маңайындағы Сасык көл, ¥ялы және Жалаңаш көлдерімен бір кезде жалғасып жатқан, ал қазір олар бөлек топ құрайды. Ертеде ол Балқашпен қосылып жатқан. Барлық топ Балқаш-Алакөл ойысының оңтүстік-шығысында жатыр.
Топтағы ең үлкені Алакөл. Оның солтүстік, солтүстік-батыс жағалауы аласа және аккумулятивті типке жатады. Мұнда құм шағылдар мен ұсақ қойнаулар көп. Қазіргі уақытта қойнаулардың біразы қамыс, қоға өскен сортаңға айналған.
Оңтүстік батыс және батыс жағалаулары биік және көлге тік жар жасап құлаңды. Көл қазан шұңқырында алты терраса бар, олардың биіктігі 2 ж-ден 65 ж-ге дейін болады. Бұл террасалардың және оларға іргелес жатқан көл шегінділерінен тұратын бірсыпыра кең сортаңды жазықтардың болуы, таяудағы өткен кездерде көлдердің аумағының қазіргіден үлкен болғандығын және ойыстың терең бөлігінде сақталған осы көл дәлелдейді.
Әдебиеттер
- Соседов И. С. и др. Методика территориальных водно-балаисовых обобщений в горах.— Алматы: Наука КазССР, 1976..
- Соседов И. С. и др. Водный баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау. Алматы: Наука КазССР, 1984..
- Токмагамбетов Г. А. Ледники Заилийского Алатау — Алматы: Наука КазССР 1976..
- Мачерет Ю. Я., Черкасов П. А., Боброва Л. И. Толщина объем леднив Джунгарского Алатауподаннымаэрорадиозондироеания. — МГИ, 1988. С. 59-71.
- География және табиғат –2006,N 2.
- Коринский В.А. , Щенев В. А. , Душина И. В. – Материктер мен мұхиттар географиясы. Алматы,2001.
- Төкенов Б.Географияны оқыту әдістері –География және табиғат. 2003, 8.Сейсенов А. Географиялық карталарды оқыту. География окружающая среда 2005 , N 3 .
- Қазақстанның физикалық герграфиясы.-Алматы,1999.