Агроөнеркәсіп кешенін дамыту Қазақстанның экономикалық саясатының бірден-бір маңызды басымдығы болып табылады. Агроөнеркәсіп кешені – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін және Республикамыздың тұрғындарының жартсына жуығының тұрмыс жағдайына тікелей әсері бар экономикамыздың аса маңызды салаларының бірінен саналады. Қазақстан халқының 47%-ы ауылдық жерлерде өмір сүреді. Еліміздің экономикалық белсенді тұрғындарының 1/3-і аграрлық салада еңбек етеді. Мемлекетіміздің жалпы өнімінің 5,3%-ы аграрлық сектордың үлесіне тиесілі.
Соңғы бес жыл ішінді ауыл шаруашылығы саласында өнім өндіру көлемінің өсімі орта есеппен жыл сайын 4%-ды құрап отырды. 2009 жылы ауыл шаруашылығы өндірген жалпы өнім көлемі 1трлн. теңгеден асып, 1386,9 млрд. теңгеге жетті. Оның ішінде егіншілік саласында өнім көлемі 829,3 млрд. теңге, мал шаруашылығында 557,6 млрд. теңгені құрап, нақты көлем индексі тиісінше 113,2 және 102,6%-ға тең болды. 2009 жылдың қорытындысында ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1,6 трлн. теңгеден асты.
Қазір еліміздің астық өндірушілері өнімдерін сақтау мен өткізуде күрделі қиындықтарға тап болып отыр. Міне, осы проблемаларды шешу мақсатында еліміздің агроөнеркәсіп кешенін 2010-2014 жылдар аралығында дамытудың стратегиялық жоспарында кешенді шаралар қарастырылған.
Агроөнеркәсіп кешенінің 2010-2014 жылдарға арналған даму бағдарламасында белгіленген кешенді шараларды іс жүзіне асыру аграрлық саланы әртараптандыру үрдісін қорытындылап, агроөнеркәсіп кешенін дамытудың жаңа сапалық деңгейіне шығаруға мүмкіндік береді. Оның бүгінгі жаппай жаһандану дәуіріндегі бәсекелестікке қабілетін шыңдап, еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Ішкі азық-түлік рыногындағы тұрақтылықты нығайтып, еліміздің экспорттық әлеуметін арттырады.
Ал, «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Елбасымыздың Қазақстан халқына Жолдауында (6-ақпан, 2008 жыл) дамудың жаңа кезеңі, ол агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр.
… Ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға өсу үстінде жіне тұсатай алғанда, аталған сала өте пайдалы болуда, сондықтан біз оған ақша салуымыз қажет. Ауылдың бұған екпінді еңбегімен және жоғары қайтарымымен жауап беретініне сенімдімін.
… елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту керек…
… Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық деңгейлерде жүйелі қолдау көрсетуде одан әрі шаралар қабылдауды тапсырамын. Шикізат өңдеуге айрықша назар аудару қажет…» деп атап өтті.
Ас бұршақ.
Құрамындағы ақуыз мөлшері жағынан бұршақ тұқымдас өсімдіктерге пара-пар келетін дақыл жоқ, олардың тұқымдарында дәнді дақылдарға қарағанда ақуыз 1,5-3 есе артық – асбұршақта 20,4-35,7 %. Бұршақ өсімдіктерінің ақуызы толық бағалы және жоғары сапалы, өйткені олардың құрамын амин қышқылдарының жеңіл еритін фракциялары – тирозин, триптофан, лизин, т. б. кіреді. Ас бұршақ бағалы тағам, сондықтан ас бұршақ дәнінен жарма, аздап ұн дайындалады. Пісіп жетілмеген дәндері мен жасыл бұршақтарынан консерві жасалады.
Ас бұршақ – жақсы мал азықтық дақыл. Әсіресе, құрамалы жем дайындалғанда таптырмайтын өсімдік белогының қайнар көзі. Зоотехникалық норма бойынша жемнің бір мал азықтық өлшеміне 105-110 грамм қорытылғыш протеин болуы керек, ал ас бұршақтың өлшемінде 150-180 грамға дейін протеин болады.
Мысалы, гүлдену – жеміс түзу кезеңінде шабылған ас бұршақ көк балаусасының құрғақ затында 15-18 % протеин болады. Ас бұршақтың 1 центнер көк балаусасында 16, ал шөбінде 49,5 мал азықтық өлшем бар. Ас бұршақтың сабаны мен топаны өзінің қасиеті жағынан кейбір шөптерден кем түспейді.
Ас бұршақтың арпа, сұлы және басқа дақылдармен қосылып себілген көк балаусасы, сүрлемі, шөбі малға жақсы азық. ТМД-дағы егіс көлемі 4 млн гектарға шамасында. Көбінесе ас бұршақ республиканың солтүстік облыстарында егіледі.
Ас бұршақ тұқымында 20,4-35,7 % ақуыз, 52 % дейін азотсыз экстративті заттар, 1,5 % май, 3,5 % клетчатка және 2 % күл бар. Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған ас бұршақтың сортында 24-27 % ақуыз болады.
Ас бұршақ егістігінің көлемі Қазақстанда 100 мың га шамасында, оның ішінде Солтүстік Қазақстан облыстарында жыл сайын 10-25 мың га жерге себіледі, орташа өнімі 9 ц/га шамасында, ал әр жылдары 4 центнерден 12 центнерге дейін өзгереді. Солтүстік Қазақстан жағдайында бұл дақыл жоғары өнім бере алады. Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының (БАШҒЗИ) және сорт сынау учаскелердің деректеріне қарағанда ас бұршақтың өнімі 14-29 ц/га, бұл арпа өнімімен 1,5-2,0 ц/га жоғары, ал протеин шығымы арпамен салыстырғанда 2-3 есе көп болады.
Ас бұршақ бір жылдық жаздық дақыл, алайда қысы жылы болғанда оңтүстік аудандарда оның қыстайтын формаларын күзде себу жолымен өсіруге болады. Екі түрі өсіріледі: егістік ас бұршақ (Pisum sativum), гүлі ақ және тұқымы бір түсті (ақ, қызғылт, көкшіл) және далалық ас бұршақ (пелюшка) — Pisum arvense гүлі қызғылт-көкшіл, тұқымы қоңыр, кейде сепкіл түсті. Далалық ас бұршақ сабағының айналасында жанама жапырағының қуысында өсімдіктің алғашқы өсуі кезінде анық көрінетін қызыл дақ болады. Далалық ас бұршақтың жемазықтық мәні зор, оны құнарсыз топырақтарда да өсіруге, қуаңшылық жылдары да жақсы астық және көк балауса өнімін алуға болады. Егістік ас бұршақта ол арамшөп болып табылады. Далалық ас бұршақ қуаңшылыққа төзімділігі жөнінен ноғатық пен егістік ас бұршақтың аудандастырылған сорттарының арасынан орын алады. Ыстық, әрі құрғақ күндері оның (жапырақ саңылауы) тыныс тесігі ерте жабылады және ұзақ уақыт жабылып тұрады да транспирацияның күшеюіне жол бермейді.
Ас бұрақ сорттары асханалық, малазықтық, консервілік және әмбебам болып бөлінеді.
Қазақстанда аудандастырылған сорттары:
Неосыпающийся 1 – Луган-МАТС-да шығарылған. Эвадукум түршесіне жатады. Сабағының ұзындығы орташа (67-83 см), түйін аралығының саны 14-22. 1000 тұқымның массасы 180-240 г, ақуыз мөлшері 23-25 %. Орташа мерзімде пісетін сорт. Шашылып қалмауға өте төзімді. Қостанай, Көкшетау және Солтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған.
Рамонский 77 – Қант қызылшасы Бүкіл Ресейлік ҒЗИ-да шығарылған, Вульгатум түршесіне жатады. Сабағының ұзындығы 60-80 см, түйін аралық саны 12-18. 1000 тұқымның массасы 220-240, ақуыз мөлшері 22-25 %. Сорт орташа мерзімде піседі. Солтүстік Қазақстанның барлық облыстарында аудандастырылған.
Қан (Дружный) – Краснояр АҒЗИ-да шығарылған, сорт орта мерзімде піседі.
Ас бұршақты өсіргенде малазықтық бағыттағы сорттар да пайдаланылады. Донбасс – Луган МАТС-да шығарылған. Эквадукум түршесіне жатады. Өсімдіктері түйін аралықтарының саны 20-30 жететін биіктігі 100 см дейін сабақ қалыптастырады. Жапыраұтануы 37-64 %. 1000 дәннің массасы 219-218 г. Орташадан кештеу пісетін сорт, қуаңшылыққа төзімділігі орташадан жоғары, Солтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған.
Қарабалыкский укосный – Қарабалық МАТС-да шығарылған. Вульгатум түршесіне жатады. Өсімдіктері жалпы түйінаралық саны 13-22 жететін биіктігі 90 см сабақ қалыптастырады. 1000 дәннің массасы 103-109 г. Сорт кеш піседі. Қостанай облысында аудандастырылған.
Зерноградский – Дон АҒЗИ-да шығарылған. Вулгатум түршесіне жатады. Сабағы жасыл, биіктігі 100 см жоғары, түйінаралығы 22-24. 1000 тұқымның массасы 176 г, протеин мөлшері вегетативтік массасының құрғақ затында 24 % дейін. Көкшетау облысында аудандастырылған.
Харьковский Усатый – Украин өсімдік шаруашылығы ҒЗИ-да шығарылған. Мұртты және биік түршесіне жатады. Сабағы жасыл, биіктігі 120-130 см, түйін аралығы 28-30 дейін. 1000 тұқымның массасы 170-177 г. Сорт ортадан кеш піседі, вегетативтік массасының құрғақ затындағы белок 23 % дейін. Қостанай облысында аудандастырылған.
Ал, жалпы ас бұршақ сорттарын тізетін болсақ:
Ерте (45-60 күнде, жаппай көктеуден кейін):
· Авола,
· Пионер 9900993.
· Ранний 301
· Сфера
· Тропар
· Чудо Кальвебон.
Альфа,
· Анонней.
· Оскар
· Мастерфон
· Сенатор
· Южный — 47
· Эспайр.
· Алтайский Изумруд
· Азарт
Беркут,
· Амброзия.
Вера,
Воронежский жасыл,
· Деликатесный шуге снеп (sugar snep)
Овощной 76,
Премиум,
Ранний Грибовский 11,
· Сахарный Орегон
· Совинтер — 1
Янтарь.
Орташа (60–80 күнде, жаппай көктеуден кейін):
Адагумский,
· Перфекшен 84.
· Союз -10
· Тирас
· Хавский жемчуг
· Шуга Под 2 (Sugar pod )
· Фрагмент
· НЕИСТОЩИМЫЙ 195
· Линкольн
· Илувецки
· Жегалова 112
· Кельвелон вондер.
Виола,
· Глориоза
· Гигант.
· Превосходный 240
Динга,
Изумруд,
Победитель т-33,
Фрагмент,
Хавский жемчуг.
Кеш (жаппай көктеуден кейін, 80 күн):
Атлант,
Восход,
·Эра
·Динга
·Топ Под(Top pod)
·Тройка
·Горн
·Юбилейный лущильный.
Сахарный 2,
Совершенство 653,
·Перфекшен 37.
Такома
Позднеспелый мозговой улучшенный.
Қорытынды.
Дәнді бұршақты дақылдардың тобына әр түрлі топырақ-климат жағдайында өсіп жетілуге бейім келетін көптеген әр әлуан түрлері енеді. Бұл дақылдардың өзгешелігі мынады: өсімідігінде, әсіресе дәнде белок өте көп және тағамдық, маз азығындық құндылығы жоғары болады. Тамырында орналасқан түйнектік бактериялардың көмегімен атмосфера азотын ұстауға қабілетті күшті дәнді-дақылдар топырақты азотпен байыта түседі.
Дәнді бұршақты дақылдар гүлдеу кезеңінде егістікке қосымша бақылау жүргізеді, гүл шоғырларының түсін анықтайды. Егістегі сортқа байланысты анықталады, сол егістегі басқа қоспа ластылықтарды –мүмкіншілігінше жұлып алып тастайды. Егістегі сорттық тазалықты дәнді бұршақты өсімдіктердеді ластылықтан анықтауда пісу фазасында өсімдікдің төменгі бөлігіндегі дәннің пісуімен, тамырымен немесе апробациялық буманы сұрыптағанда анықталады. Өсімдіктерге анализ жасағанда келесі фракциялармен бөледі:
негізгі сорт;
сорттық ластылықтар;
басқа дәнді бұршақ дақылдар;
өсімдіктердегі негізгі дақылдар;
ауруларға шалдыққан және жәнтіктермен жарақаттанған.
Дәнді бұршақ дақылдардың сорттық тұқымның сапасын анықтағанда біріншіден, сорт қай түрге жатады оның түр тармағындағы ерекшеленетін белгілері. Ас бұршақ, май бұршақ, ноғат, ноғаттық, мал азықты бұршақ өсімдіктерін сорттық тазалық морфологиялық белгілерімен анықтайды. Бұршақ қаптардың көлемі, түсі орташа ярустағы (ірі, майда, орташа) жоғарғы бөліктердегі, көлемі, мөлшері, тұқымның түсі және тұқымдық -. Сорттық тазалық пайыздылығын анықтау қатынасында өсімдіктердің саны негізгі сорттардың санына анықталған өсімдіктердің апробацияланған дақылдарды 100 –ге көбейтіледі.
Анализдың қортындысында басқа сорттардың қоспасын (түрлерін) және негізгі сорт тұқымдарының орташа құрамы арифметикалық пайызды құрайды. Егіс категориясы жылдық репродукцияның сапасын сорттық тұқымнан кейін оларды оригинатордан немесе тұқым өндіруден құрайды.
Апробациялау мерзімі – өсімдіктің басым көпшілігінің төменгі бөлігіндегі дәннің пісуі;
Үлгі таңдау немесе ормай тұрып тексеріп шығу — Бір бауын сұрыптап алу;
Бір үлгі таңдап алынатын егіннің ең көп көлемі – 100г;
Сабақ алынатын орынның саны – 100 дана;
Тексеру үшін алынатын бір үлгідегі өсімдік сабағының саны, кемінде, бір пунктен – 5-6 өсімдік, немесе
бүкіл егіс көлемінен – 500 өсімдік.
Тоғыса тозаңданатын дақылдар егісінің аралық қашықтығы кемінде, -200 метр.
Пайдаланылған әдибиеттер.
1. «Өсімдік шаруашылығы» Н. И. Можаев, Қ. К. Әрінов, А. Н. Нұрғалиев, А. Н. Можаев Ақмола – 1993 жыл
2. «Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы» Қ. Жанабаев, Т. Саудабаев, И. Сейітов Алматы «Қайнар» 1994 жыл
