Салық – бұл мемлекеттік қаржының құрылуының негізгі қайнар көзі. Ол мемлекет пайда болғаннан бері әрекет етуде. Сонымен қоса, салық салу экономикалық мәдениеттің элементі ретінде барлық жүйелерде, яғни нарықтық жүйеге де, нарықтық емес жүйеге де тән құбылыс.
Салық жүйесі дамудың көптеген жолынан өтті. Жеке табыстан және мүлік бойынша салық салудан басталып, ол аймақтық және жергілікті салыққа дейін өсті.
Салық – өркениет үшін төленетін төлем. Оның түрлерін кез келген заңды және жеке тұлғаларға қабылданған тәртіпке сай төлеуге тиіс. Осыған орай Қазақстан Республикасының Салық Кодексі барлық салық органдарына үлкен міндеттер жүктейді.
Қазіргі кезде елімізде жаңа жұмыс орындарын құру және тұрақты экономикалық өрлеуді қамтамасыз ету үшін шағын кәсіпкерлікті дамытуға үлкен көңіл бөлінуде. Бұл ретте мемлекет шағын кәсіпкерлік субъектілерінің орнығуы мен дамуына, оның ішінде салық салу мәселелері бойынша қолайлы жағдайлар жасады және жасауды одан әрі жалғастыруда.
Заң жобасымен шағын бизнес субъектілері үшін ұсынылған 2009 жылғы өзгерістер оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимін қолдану аясы кеңейтілді:
Жалдамалы қызметкерлердің шекті санын және шекті табысты ұлғайту есебінен: қызметкерлердің шекті орташа тізімдік санын жеке кәсіпкерлерлер үшін 15 адамнан 25 адамға дейін, заңды тұлғалар үшін 25 адамнан 50 адамға дейін өсті, сондай-ақ салық салу ставкаларының шкаласында табыстарды бөлудің өзгерісі есебінен: тоқсан ішіндегі шекті табыстың сомасын жеке кәсіпкерлер үшін 4,5 млн. теңгеден 10,0 млн. теңгеге дейін, заңды тұлғалар үшін 9,0 млн. теңгеден 25,0 млн. теңгеге дейін ұлғайды [1].
Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимін қолданатын шағын бизнес субъектілеріне салық салу бөлігінде қолданыстағы Салық кодексінің нормалары мен 2009 жылғы заң өзгерістердің салыстырмалығын қарастырайық (1 –ші кесте).
Енді оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимін қолданатын шағын бизнес субъектілері үшін салық ставкаларының өзгерістері бөлігінде қолданыстағы салық кодексі мен Заң жобасы бойынша салыстырмалы түрін қарастырайық (2 –ші кесте).
Бұл өзгерістер оңайлатылған декларация негізіндегі аранулы салық режимін шағын және орта бизнес субъектілерінің қолдану аясын біршама кеңейтуге, сөйтіп салық төлеушілердің аталған санатына салық жүктемесін едәуір төмендетуге және бизнесті дамыту үшін айнылым қаражаттарын алуына мүмкіндік береді [2].
1 –ші кесте — 2005 жылғы қолданыстағы тәртіп
| Жеке кәсіпкерлер | Заңды тұлғалар |
| Саны 15 адамнан аспайды | Саны 25 адамнан аспайды |
| Табыс тоқсан ішінде 10,0 млн. теңгеден аспайды | Табыс тоқсан ішінде 25,0 млн. теңгеден аспайды |
| Салық ставкасы шкала бойынша табыстың 3 % құрайды | Салық ставкасы шкала бойынша табыстың 2 % құрайды |
| Орташа айлық жалақы төменгі жалақының 2 еселенген мөлшерінен кем болмаған кезде салық сомасын әр бір қызметкерлер үшін 1,5 % –ке кеміту | Орташа йлық жалақы төменгі жалақының 2,5 еселенген мөлшерінен кем болмаған кезде салық сомасын әр бір қызметкерлер үшін 1,5 % –ке кеміту |
| Қайнар көзі: Қазақстан Республикасының Салық кодексі. – Алматы, 2009. 86б. | |
2 –ші кесте – Заң жобасы бойынша 2009 жылға енгізілген өзгерістер
| Жеке кәсіпкерлер | Заңды тұлғалар |
| Саны 25 адамнан аспайды | Саны 50 адамнан аспайды |
| Табыс тоқсан ішінде 10,0 млн. теңгеден аспайды | Табыс тоқсан ішінде 25,0 млн. теңгеден аспайды |
| Салық ставкасы шкала бойынша табыстың 3 %- нен 5 % -не дейін | Салық ставкасы шкала бойынша табыстың 3 %- нен 7 % -не дейін |
| Орташа айлық жалақы төменгі жалақының 2 еселенген мөлшерінен кем болмаған кезде салық сомасын әр бір қызметкерлер үшін 1,5 % –ке кеміту | Орташа айлық жалақы төменгі жалақының 2,5 еселенген мөлшерінен кем болмаған кезде салық сомасын әр бір қызметкерлер үшін 1,5 % –ке кеміту |
| Қайнар көзі: Қазақстан Республикасының Салық кодексі. – Алматы, 2009. 86б. | |
Заң жобасына 2009 жылғы сондай-ақ мыналарды енгізілді: Қосылған құн салығы бойынша есепке қою жөнінідегі «табалдырық» мәнін ұлғайту бөлігіндегі өзгеріс.
Қолданыстағы салық заңнамасына сәйкес салық төлеушілер, егер тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу жөніндегі айналым кез келген он екі айлық кезең үшін 12000 айлық есептік көрсеткіштен асатын болса, қосылған құн салығын төлеушілер ретінде есепке тұруға міндетті болған. Шағын бизнес субъектілерінің тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу жөніндегі айналымдары аталған мөлшерден асып түсуі мүмкін, соның нәтижесінде олар қосылған құн салығы бойынша есепке тұруға міндетті болады. Осыған байланысты тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу жөніндегі ең төменгі айналымның мөлшерін ұлғайтылды: айлық есептік көрсеткіштің 12000 еселенген мөлшерінен (11,7 млн. теңге) 15000 еселенген мөлшеріне (14,7 млн. тенге) дейін, бұдан асқан кезде салық төлеуші қосылған құн салығын төлеуші ретінде есепке тұруға міндетті болды. Бұл норма жөніндегі айналымдары көп емес бизнес субъектілерін қосылған құн салығының есебін жүргізуден және төлеуден босатуға мүмкіндік берді. Шағын бизнес субъектілеріәне салық жүктемесін азайту мақсатында қосылған құн салығы бойынша оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимін қолданатын барлық жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар үшін мүлік салығы бойынша мыналар өзгертілді:
Мүлік салығын есептеуді төмендетілген ставка бойынша жүргізу
Ставка: салық салу объектілерінің орташа жылдық құнына 0,5 процент, ал қолданыстағы салық заңнамасына сәйкес оларға салық салу объектілерінің орташа жылдық құнына 1 % ставкасы қолданылады.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салуды жетілдіру бөлігіндегі өзгерістер
2006 жылдын бастап Заң жобасымен Салық кодексіне ұсынылатын түзетулер мемлекетпен өнім бөлу туралы келісім жасасқан кезде салық жүйесінің белглі бір икемділігін көздейді. Мұндай өзгерістердің енгізілуі капитал сиымдылығы үлкен, экологиялық қаупі жоғары және дамыған инфрақұрылым жоқ мұндай операцияларын жүргізу үшін инвестицияларды тарту қажеттілігіне негізделеді.
2009 жылғы Заңда былай көзделген: Қолданыстағы тіркелген мәндердің орнына салық кодексінде жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі ең төменгі және жоғары шектік мәнін, сондай-ақ инвестицияның өтелімдіік сәтіне дейін мемлекеттік түсімнің ең төменгі және ең жоғарғы үлестерін белгілеу.