Даму тарихы жағынан ең көне, әрі бай тарихы бар спорт түрі, бұл жеңіл атлетика. Жүгіру, секіру, лақтыру сияқты іс – қимылдар адамзатпен бірге жаратылған және оның еңбегімен, тіршілігімен тығыз байланыста болған. Сондықтан, көп елдерде жеңіл атлетикалық ойындар жарыс түрінде енгізілген.
Археологиялық қазбалар мен тау тастағы суреттерге жүгінсек, жеңілатлетикалық жарыстар біздің ғасырдан көп жыл бұрын Азия және Африка халықтарының арасында өткізілгенін куәландырады.
Негізінен жеңілатлетикалық спорттың даму шыңы Ежелгі Грецияда кеңінен белең алған. Спорттық жарыстар дәл осы елде жоғары атаққа ие болған, себебі сол заманда көп болатын соғыстар – жақсы шыныққан жауынгерлерді талап еткен. Ежелгі Грецияда жалпы ұлтаралық, халықаралық жарыстар ұйымдастырылып, кейінен Олимпиадалық ойындар атағына ие болған.
Олимпиадалық ойындарға Грецияның басқа көптеген қалаларынан халықтар жиналып, осы уақытта соғыстар да тоқтатылған.
Алғашқы Олимпиадалық ойындары б.э.д. 776ж. өткен. Оның бағдарламасына 192,27 м. қашықтыққа жүгіру енгізілген (фомос деп аталған). Б.э.д. 708 жылы бағдарламаға жүгірумен қатар диск, найза лақтыру, секіру және күрес сияқты спорт түрлері енгізілді.
Ежелгі Греция атлеттерінің жетістіктері өте жоғары болған, бұл олардың дайындықтарының күштілігінен. Себебі Грециялықтардың 7 жасынан оқуға барған балдарының сауаттылығына көп назар аударылмай, ал керісінше дене шынықтыруға көбірек көңіл бөгендігінде.
Біздің эраның соңғы ғасырында Грецияның Рим патшалығының қол астына көшуіне байланысты, олимпиадалық ойындар өз деңгейін жоғалтады.
Тек б.э-дың 393 жылында Рим императоры Феодосий І-нің арнайы шығарған декретімен олимпиадалық ойындар қайта жаңғырды.
1.Жењіл атлетика т‰рлерініњ кµпшілігі ќарапайым оны орындау жањадан баспаѓан спортшыѓа да ќиын емес. Біраќ жєне атлетиканыњ барлыќ т‰рінен жоѓары кµрсеткішке жету, арнайы ќарастырылып талданѓан жаттыѓу техникаларын орындай алатын спортшыларѓа тєн. Дамыѓан техника дегенде т‰сінетініміз спорттыќ жаттыѓуларды тиімді жєне жоѓары денгеиде орындау мен µте жаќсы кµрсеткіштерге жету.
Спорттыќ техника тек ќана ќимыл формасы емес. Жењіл атлетикалыќ жаттыѓуларды орындау барлыќ уаќытына спортыныњ біліктігіне, оныњ еріктілігі мен дене ќасиетеріне оныњ даѓуыларына , органдары мен ж‰йелерініњ функцияларды дайындыќ денгейене, ќимыл ќабілетімеініњ сыртќы ортадаѓы бейімділігне байланысты. Єрбір жењіл атлетиќалыќ жаттыѓудыњ µз формасы мен мазм±ны бар.
Маќсаты: жењіл атлетика пєніне жалпы шолу жасап, спорт т‰рініњ кендігін
яѓни бірнеше жаттыѓудан бірігуін кµрсету.
Тірек ±ѓымдар: Жењіл атлетиканыњ бес бµлігімен
Т±руы: Ж‰ру, ж‰гіру, секіру, лаќтыру, кµпсайыс.
Єрбір бµлімдегі ара ќашыќтыќ ерекшеліктері.
- Жењіл атлетика ж‰ру, ж‰гіру, секіру, лаќтыру, жаттыѓуларынан біріккен спорт т‰рі. Жењіл атлетика арнайы дене шыныќтыру жоѓары оќу орындарына осы спорт т‰рін ѓылыми – оќу пєні ретінде практикалыќ жєне ілімдік оќыту єдістемесі мазм±ныњдаѓы пєн.
“ Атлетика” ежелгі греция сµзінен аударѓанда
-курс, жаттыѓу сµздерініњ маѓынасы береді.
Ежелгі грецияда атлет тер деп к‰ш пен ептіліктен сайысќандарды атаѓан , ол ќазіргі тањда физикалыќ жаќсы дамыѓан к‰шті адамдарды атайды.
Жењіл атлетика атауы – жаттыѓуларды орындау кезендегі сыртќы кµріністіњ жењіл орындалуына арап жєне атлетика ќарама-бареч атлетика немесе жолдаѓы жєне алањдаѓы жаттыѓу деп атайды (АЌШ, Франция, Англия).
Жењіл атлетика бес бµлімге бµлінді де, соњ єрі ќарай бірнеше т‰рге жєне варианттарѓа бµлінеді.
Жеңіл атлетикалыќ жаттыѓулар ж‰ріс адамныњ ќарапайым ќимыл іс-єрекеті, барлыќ жастаѓа адамдарѓа жаќсы физикалыќ жаттыѓу. Бір ќалыпты ±заќ, ритликалыќ ж‰ріс кезінде дене б±лшыќ еттерініњ барлыѓы дерлік ж±мыс істейді, ж‰рек ж±мысы, демалу ж‰йелері жєне таѓы басќа ж‰йелердіњ ж±мысы жоѓарылап жаќсарады, зат алмасу процесі жоѓарылайды.
Ќарапайым ж‰рістен басќа да т‰рлері бар мысалы: салхаттыќ (походная), ќатардаѓы (строевая), спорттыќ (спортивная) осыларды ішіндегі техникасы жаѓынан ењ ќиыны, біраќ сонымен ќатар ењ тиімдісі – спортты ж‰ріс жарыстарда ќолданылады. Оныњ жылдамдыѓы ќарапайым ж‰рістен екі есе жоѓары. Біраќ жылдамдыќта жоѓары жетістіктерде жету ‰шін техникасын мењгеру жеткіліксіз. Ќарапайым ж‰ріске ќараѓанда µте жоѓары ќимыл єрекет ќажет етеді, ал сонымен ќатар ќуаты кµп жоѓалту кµтеріледі. Осыѓан байланысты спорттыќ ж‰ріспен айналысу спортшы организміне ерекше єсерін тигізеді, ішкі органдарды жєне ж‰йелерді мыќтылайды, олардыњ ж±мыс істеу ќабілетін жаќсартады, к‰штіњ дамуына оњ єсерін тигізеді єсіресе тµзімділікке баулиды, еріктік ќасиеттерді тєрбиелейді. Жаќсы дайындалѓан желаяќ µте тµзімді болады.
Ж‰гіру б±л физикалыќ жаттыѓудыњ кењінен тараѓан т‰рі кµптеген спорт т‰рлеріне кіреді (футбол, баскетбол, теннис т.с.с.)
Ж‰ріске ќараѓанда ж‰гіру кезінде организмнен ж±мыс істеу ќабілеттілікті жоѓары дењгейде талап етеді, ал дене б±лшыќ еттері тобы толыѓымен дерлік ж±мысќа кіріседі, ж‰рек ќан тамырларыныњ, демалу ж‰йелерініњ ќызметі к‰шіне т‰седі, зат алмасу процесі ерекше жоѓарылайды.
Ара ќашыќтыќты жєне жылдамдыќты µзгерте отырып, ж‰ктеме µлшемін аныќтауѓа, тµзімділік, жылдамдыќ жєне таѓы басќа дене ќасиеттерін дамытуѓа єсер етуге болады.
Жењіл атлетикада ж‰гіру тегіс, кедергілер арќылы, эстафеталыќ жєне табиѓи болып бµлінеді.
Секіру б±л жаттыѓу кезінде спортшы µз денесін игреу, к‰ш, жылдамдылыќ, ептілік, батырлыќ ќасиеттерін дамытады.
Жењіл атлетика секіру екі т‰рге бµлінеді; 1) тік кедергі арќылы, яѓни биіктікке секіру, сприкпен секіру. 2) кµлденењ кедергі арќылы яѓни ±зындыќќа секіру жєне ‰ш ќадымдыќ секіру.
Лаќтыру б±л жаттыѓу арнайыќ±ралдарды ±заќтыќќа итеріп жіберу немесе лаќтыру арќылы орындалады. Олардыњ µлшемі метр жєне сантиметр арќылы µлшенеді. Лаќтыру кезінде ж‰йке б±лшыќ ет к‰ші арќылы ќысќа уаќыт ішінде орындалады, орындау кезінде ќолдыњ ѓана емес, иыќ белдеулері, кµкірек жєне аяќ б±лшыќ еттері де іске ќосылады.
Орындау єдісіне ќарай жењіл атлетикалыќ лаќтыру ‰ш т‰рге бµлінеді:
1) бастан асыра лаќтыру (найза, граната); 2) б±рылыспен (диск, молот); 3) итеру арќылы (ядро).
Кµпсайыс – б±л жаттыѓу жоѓарыда айтылѓан ж‰гіру, секіру, лаќтыру жаттыѓуларыныњ біріктірілуінен т±рады. Олар жаттыѓу санына ќарай аталады. (‰шсайыс, бессайыс, алтысайыс, сегізсайыс, он сайыс).
1.Жењіл атлетика спорт т‰рлері ішіндегі адам организміне кењ т‰рде жєне жан жаќты єсер етуі, жаттыѓу орындау техникасы, ш±ѓылдану, табиѓи жаѓдайда ќолайлылыѓы жаѓынан тиімді жєне осы арќылы ерекшеленеді.
2.Жењіл атлетика спорт патшайымы деп аталуы да осыдан болар. Басќа спорт т‰рлеріндегі спортшылардыњ физикалыќ дайындыѓы жєне дене ќасиеттерін дамытуда ерекше роль атќарады. Атап айтќанда Футбол ойынында жылдамдыќ, тµзімділік, к‰ш ќасиеттерін дамытуда жењіл атлетиканыњ ж‰гіру єсері ерекше єсер етеді, Баскетбол ойынында жылдамдыќ, к‰ш, ептілік, батырлыќ ќасиеттерін жењіл атлетикалыќ жаттыѓу арќылы дамытады єсіресе доп лаќтыру кезіндегі ептілік пен дєлдік, секіру кезіндегі аяќ к‰ші икемділігі сияќты ќасиеттер дамиды.
Форма –Б±л ќимылдыњ кинематиќалыќ структурасы, баѓыты, амплитудасы, жеке бµлім жылдамдыѓы.
Б‰кіл єрекеттегі біруаќыттыњ ж/е кезектегі ќимыл біріктілігі.
Биомеханика турѓысынан ж/е атлетиќалыќ жаттыѓулар техникасы орындау рационалды болуы ќажет. Кимыл іс-єрекетті орындауда еркін, жењіл , артыќ ж‰ктемесіз орындау µте мањызды.
Булшыќ еттін артыќ ширынѓуыныњ болмауы кимилды экономды орындауѓа м‰мкіндік береді.
Спортшыныњ дамуы –спортныњ техниканыњ органиќалыќ бµлімі. Демніњ терењдігі мен аралыѓы, дем алу, шыѓару фазасыныњ узаќтыѓы ж/е кідірісі спорттыњ ќимыл ритмініњ баѓытымен , амплитудасымен к‰ш єрекетімен байланысты. Оќыту мен спорттыќ техниканы аныќтауды онайлату ‰шін. Б‰тін ќимылды яѓни ж‰гіру, ж‰ру, лаќтыруды бµлімге , фазаѓа бµлуге болады.
Жењіл атлетиќалыќ секірулер тірексіз фазалардыњ ±лѓайуымен аныќталады, яѓни ж‰гіру ж/е тебіну арќылы жерден ±шу нєтижесімен секірудіњ т‰ріне байланысты ±шу фазасы ќимылдыњ Ж.О.А.траекториясы арќылы аныќталады.
Кейбір ерекшеліктер ‰шќадымдыќ секіруге болады, онда тірек, ж/е ±шу фазалары кезектеседі.
Басќа секірулерге ќараѓанда сырыкнен секірудіњ ерекшеліктері кµбірек. Сырыќнен Секірудіњ бірінші бµлімі терек, екінші бµлім тірексіз.
Секіруден нєтижелілік бірінші куекте алѓашќы дененіњ ±шу жылдамдыѓымен аныќталады.
Негізгі манызды рольді секірушініњ µзіндік ќабілеті биікке ж/е ±зындыќќа секірудегі тиімді ќимылдар ойнайды.
Єрбір секіру –біртутас ќимыл, бірак аныќтау ынѓайлы болу ‰шін мынадай фазаларды ќуруѓа болады.
-Ж‰гіріс ж/е секіруге дайындыќ – ж‰гіру басынан тебінуорнына дейінгі кезењ.
- Тебіну-тебіну орнына аяќты ќою кезенінен оныњ аяѓына дейін
- ¦шу –тебіну кезењініњ соњы аяќтыњ аширауынан жерге тигенге дейін.
- Ќону –жерге тигеннен дене ќимылы толыќ тоќтаѓанѓа дейін.
Ж‰гіріп келіп секірудегі тебінуден алдын тебіну аяѓы тізе буыннан 135-1400 б‰гіледі .
Ќатты б‰гілген жаѓдайда секірушініњ тебінеде тиімділігі тµмендейді. Буны бір жаѓынан т‰сіндіру тебіну аяѓыныњ ерекше б‰гілуі жазылу-булшыќ еттерініњ тебіну кезінде ќиын жазылуында, ал басќа жаѓынан тебіну аяѓыныњ аз бугілуі тек ќана ‰лкен ж‰ктемені кµтеруде ѓана емес тебіну аяѓыныњ тебіну фазасында жазылу жылдамдыѓында .
Тебіну бурышын наќты сонымен бірдей кµтеру к‰штерніњ бурыштары арќылы аныќталады.
Ќолдыњ жєне аяќтыњ серпуі арќылы болѓан кµтеру к‰ші, серпіну доѓасына баѓытталѓан. Дененіњ тіктелуі жєне иыќтыњ кµтерілуінен туындаѓан кµтеру к‰ші, омыртќа µсіне баѓытталѓан.
Секіруші тебіне отырып жерден бµлінеді жєне дененіњ Ж.О.А. ±шу травпориесін аныќтайды. Б±л траектория ±шу б±рышына, алѓашќы жылдамдыќќа жєне ауа кедергісіне байланысты. ±шу фазасында ауа кедергісі µте білімсіз, сондыќтан оны есептемеуге болады. Бійіктікке секіруде кµлденен жылдамдыќтыњ кµпшілігі тіке жылдамдыќќа ауысады сондыќтан ±шу б±рышы алкен – орташа 60-650 ±зыындыќќа секіруге кµлденен жылдамдыќ тік жылдамдыќтан ерекше кµп сондыќтан ±шу б±рышы ерекше аз 450 секірушініњ нєтежилері жылдамдыѓын Ж.О.А.алѓашќы ±шу жылдамдыѓын Ж.О.А. тік жєне кµлденењ жылдамдыѓын білу керек.
Лаќтыру – ациклдік жаттыѓу, лаќтырушыдан алкен ж‰йке – б±лшыќеттіњ ширыѓуын жєне физикалыќ дайындыќты ќажет етеді.
Ќ±ралдыњ ±шу ±заќтыѓы кµпшілігінен спортшыныњ лаќтыру техникасын жаќсы менгеруіне байланысты ќ±ралдыњ ±шуы жєне лаќтыру техникасы механиканыњ жалпы зањына баѓынады, біраќ ќ±ралдыњ пішін ерекшеліктеріне жєне жарыс ережесіне байланысты лаќтыру техникасыныњ µз айыриашылыѓы бар. Кез келген заттыњ ±шу ±заќтыѓы алѓашќы ±шу жылдамдыѓыныњ берілгеніне, ±шу б±рышы жєне ауа кедергісіне байланысты Қысқа қашықтықа жүгіру нәтижесі көптеген дене қаблиетіне тәуелді. Алайда шапшаңдық ең бастр болып саналады. Ал жылдамдық пен оның сапалық жағының көрініс тобі күш-жігер мен қозғалыс жылдамдығының орайлы үйлесімділігі дер едік.
Жүгірушінің немесе желаяқтың жүгіруін келесі этаптарға бөледі: старт, стартық жылдамдық, арақашықтық жүгіру, финиш.
Қысқа қашықтықа жүгіруде старттық тіреуіштер пайдалануына отырып төменгі страт қолданылады. Старттық тіреуіштерді жүгірушінің бойына, аяқ ұзындығына, жылдамдық күшінің қаншалықты қабілетілігіне қарай орналастырады.
Қысқа қашықтықа жүгіру нәтижесі көптеген дене қаблиетіне тәуелді. Алайда шапшаңдық ең бастр болып саналады. Ал жылдамдық пен оның сапалық жағының көрініс тобі күш-жігер мен қозғалыс жылдамдығының орайлы үйлесімділігі дер едік.
Жүгірушінің немесе желаяқтың жүгіруін келесі этаптарға бөледі: старт, стартық жылдамдық, арақашықтық жүгіру, финеш.
Қысқа қашықтықа жүгіруде старттық тіреуіштер пайдалануына отырып төменгі страт қолданылады. Старттық тіреуіштерді жүгірушінің бойына, аяқ ұзындығына, жылдамдық күшінің қаншалықты қабілетілігіне қарай орналастырады.
Спорттыќ жаттыѓудыњ техникасы – спортсменніњ белгілі маќсаттар мен байланысты. Адам µз к‰шін ќуатын ойша ж±мсауѓа тырысады. Ќысќа уаќыт ішінде ж‰гіру 1 араќашыќтыќта ж‰гіруге немесе белгілі бір саѓат ішінде ж‰ріп немесе ж‰гіруге ‰лкен ќашыќтыќта ж‰ру немесе ж‰гіруге ‰лкен ќашыќтыќта ж‰гіруге алысќа немесе биікке секіру белгілі бір ќашыќтыќты алады, снарядты барынша лаќтыру. Спорттыќ техникалыќ жаттыѓуды білу ‰шін:
- Оѓан мінездеме т‰зу керек баспа жаттыѓуларын ерекшеленген 2. Жаттыѓудыњ белгілі бір бµлігін алып оныњ ќандай екенін білу. 3. Оныњ бастысын білу спорттыќ нєтиже немесе дем алудыњ фазасын білу. 4. Жаттыѓудыњ жасап т±рѓан спортсменніњ негізгі жаттыѓуларын білу: к‰шін, темпін ќайталанѓан жаттыѓудыњ санын осы техниканыњ ењ бастысы болып табылады. Спорттыќ техниканыњ сапасын єр бір адамныњ сапасы сияќты ‰немдеу жєне тазалыќ тиімді жатады. Жењіл атлетикадаѓы жаттыѓулар тиімділік жєне спорттыќ нєтиже уаќытпен µлшенеді. ‡немдеудіњ жасаѓан жаттыѓуѓа кеткен энергияны баѓалау м‰мкін. Спортсменніњ µзінде аз ж±мсалатын энергия немесе жоѓары нєтиже кµрсететін техника ењ ‰немді болып саналады. Тиімділік жєне ‰немділік µз ара байланысты. Тиімді ж±мсауды жасау ‰шін ќажетсіз жаттыѓуларын энергияны ‰немдеу жаттыѓу кезінде керек. Осы арќылы энергияны ‰немдеуді спортсменніњ маќсаты к‰шейтіп жаттыѓуда жаттыѓуда нєтиже береді.
Тренировканыњ процесі спортменніњ техникасы д±рыс єр бір жаттыѓуын баѓалау спорттыќ жаттыѓуды тиімді баѓалау. Спорттыќ техникада ењ к‰рделілігі спортсменніњ нєтиже шыѓарады жєне атлетиканы µмірге ќажетті спортсменніњ бір т‰ріне жатќызамыз.
Жењіл атлетиканыњ басты жєне негізгісі адамѓа деген ролі мањыздысы ж‰ру жєне ж‰гіру болып табылады.
-Жењіл атлетика 2 ге бµлінеді.
- Циклдік жаттыѓулар (1 нєрсені ќайталау арќылы ж‰ру ж‰гіру)
- Циклдік емес (циклдік жаттыѓуды 1 жаттыѓуѓа ќарап жасауѓа болады.
- Циклдік емес жаттыѓулар ќайталанбайтындыќтан оныњ барлыѓын білуі.
Ќолданылатын єдебиеттер тізімі.
- Дене тєрбиесі ілімі мен єдістемесі. Э.Ж.Тілеуов, оќу ќ±ралы. Шымкент – 2003 ж
- Дене шыныќтыру жєне спорттыњ теориясы мен єдістемесі. П.ѓ.ќ.Р.Р.Аманбаев, типтік оќу баѓдарламасы. Алматы – 2001 ж
3.Теория и методика физического воспитания. ( под ред. Л.П.Матвеева и А.Д.Новикова – М: ФИС, 1976 гл. І-ІІ ).
- Матеев Л.П.Теория физической культуры – М.ФИС.1991 г
- Теория спорта / Под ред. В.Н.Платонова – К: Вищашк., 1987 г
- Методические указания по изучению теории физическойкультуры. Р.Р.Аманбаев, И.А.Моргина – Алма – Ата 1985 г
- Призидентские тесты РК. Алматы 1997г
- Дене тєрбиелеу мєдениеті жєне спорт ілімі мен методикасыныњ т‰сініктері.. Р.Р.Аманбаев, Б.К.Ќаражанов, М.К.Ќалдыбаев – Алматы 1992 ж
9.Дене тєрбиелеу мєдениеті ілімін оќып ‰йрену жµніндегі єдістік н±сќаулар.
- Е. Мухиддинов.Учитель батыров. Спортивная слава РК . Алматы, Рауан 1997г
- П.Ф. Матущак 100 уроков вольной борьбы. Алматы: Казахстан 1990г301– 304 стр
- Спортивная борьба. Учебн. Пособие для техн. и институтов ФК. Под. Ред. Г.С.Туманяна . Москва; ФиС. 1985 ж
- М.Ф. Шабето. Боевое самбо. Современное слово. Минск-2000 г.
- Сағындықов Е. Қазақтың ойындары Алматы 1994 ж, «Қайнар»
- Төтанаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары Алматы 1991ж « Рауан»
- Қуаныш Т. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі Алматы «Қазақстан»
- Қазақтың ұлттық ойындары Алматы 1978 ж. «Қайнар»