Жоспар
- XV-XVII ғасырдағы Қазақ халқының жағдайы
- Қазақ- Жоңғар қатынастары
- Орбұлақ маңындағы шайқас
- «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама»
- «Аңырақай» шайқасы
- Шапқыншылықтың әсерлері
- Соғыстан кейінгі жағдайлар
Алтаймен Атыраудыңарасындағы ұлан-ғайыралқап- көшпенді қазақжұртыныңбағзыданбергіірге тепкен ата қоныс, алтынбесігі. Ұшқан құстыңқанатыталатыносынау кең даланыбіздің ата-бабамыз ғасырларбойы ақбілектіңкүші, ақнайзаныңұшымен қорғапкелді.Бәріненбұрынжан- жағынжолбарыстайжайпаған Жонғаршапқыншылығықазақеліүшінүлкеннәубет болды. XV-XVII ғасырларда қазақхандығы бірдеөсіп- өркендеп, тұрақтылығы бекіп, берік болса, бірде бірлігібұзылып, босаң тартқан, кейдежеке-жеке хандықтарболып ыдырапкеткен кездері болды.Көршіелдерменнегізінен бейбітқарым-қатынастар, шаруашылықжәне мәдени байланыстаржүргізіпотырды.Олармен кейдешағыншайқастар, шұбалаңқысоғыстар болыптұратын. Бұлжорықтарнегізіненпайдатабу, тонау, соныңарқасында баю үшінжүргізілген тонаушылықшапқыншылықтареді. Марқайып,мерейтолтырарлық жеңістерде, көңілкүйзертерлік ащы жеңілістерде болатын. Солардыңішінде еңауыры да, еңұзағы да қалмақтармен соғыседі. Орыстарихшысы- шығыстанушы В.В. Вельяминов-Зерновтыңжазуынақарағандақазақ-ойрат қарым-қатынастарыXVI ғасырдыңбіріншіширегіне дейін бейбіт түрдеболсакерек. Осы ғасырдың 30жылдарынанжағдайөзгеріп, күресбасталған.
XVI ғасырдың аяғында, XVIIғасырдың баскезінде, әсіресеЕсімханнның елбилеуі (1598-1628) кезінде Қазақхандығы біршама күштіеді.Ол бытыраңқы ойраттайпаларымен салыстырғандабасымтүсетін.Есімхан билікқұрғанжылдардаойраттардыңбірбөлігіЖәңгірсұлтанға тәуелдіболды. XVIIғасырдың екіншіжартысында күштердіңарасалмағыөзгеріп, жоңғар тайпаларыбасымдықалабастайды. 1635 жылыбытыраңқы ойраттайпалары қосылып, бірыңғайжауынгерлік — әскери сипаттағы Жоңғармемлекетінқұрды. Қазақтарсияқты, ойраттар дакөшпелі, малшаруашылығыменайналысты. Әскри күшжағынан алғандаЖоңғармемлекетіқуатты, мықтыболды. Кейінолсоғыс кезінде 100мыңәскершығара алатын жағдайғажетті. Ондай мемлекеттер олкезде сирек кездесетін. Сөйтіп, бұдан былай қазақтарғаөздері сияқты көшпелі қауымдаремес, ұлан-байтақжерді алып жатқанайтарлықтай ұйымдасқансаяси күшқарсы тұратын болды.
ҚазақхалқыныңЖоңғаршапқыншылығына қарсы азаттықсоғысындағы алғашқы бетбұрыс оқиға – Орбұлақшайқасы. Бұлсоғыс 1643жылдың жазындақазаққолынбасқарған Жәңгірсұлтанмен жоңғарқолынбасқарғанБатыр қонтайшы арасында өтті. Ол жайлымәліметтіалғаш айтқан- тарихшы И.Э.Фишер. Тауқойнауында өткеншайқас туралытұңғышдеректіжазып қалдырушы- Тобыл әскер-басшысы Р.С. Курагин, ал оғанбұлсоғысжайындамәліметтіберушілер Тобылдақызмет еткен, ресейдіңЖоңғарияға барған елшілері Г. Ильин мен К. Кучелев. Олардың 1644 жылғы хабарламасында: «Бізбарғанда қонтайшы ұлысында болған жоқ….50 мың әскермен Қазақ ордасының Жәңгірсұлтанмен, Жалаңтөспенжәне Алатау қырғыздарымен соғысуға кеткен екен»,- депжазылған. Есімханныңұлы Жәңгір шығыстан төнген жойқынқатерді көзіменкөріп, қазақруларын біріктіруге,басқыншыларғабірлесетойтарыс беругеұмтылды.Бұхара әміршісі , алшынбатыры Жалаңтөс бахадүргехабарласып, көмек сұрады. Солжан тайпаларымен одаққұрған батыр қонтайшы Жәңгірдің қазақтарды біріктіру жоспарын жүзеге асырмау мақсатында 50мың қолмен жедел жорыққашықты. Жолшыбайжоңғаршептері АлайжәнеТоқмаққырғыздарыныңаумағын,бірсыпыра қазақауылдарыншапқыншылыққаұшыратып, 10 мыңадамды тұтқындағанытуралы хан ордасы – Түркістанға хабаржетті. Жәңгіршұғыл әрібатылшешімқабылдап, қазақжеріне ішкерілегенжоңғарлардыңжолынкесуүшінбілтелімылтықпенқаруланған 600 сарбазбенқарсы аттанды.Әлемдіксоғыс өнерінің жылнамасынаенугелайықорбұлақшайқасында Жәңгірмылтқпенқаруланған300 адамды тауішіндегітарөзекке орқазыпбекінуге,алекіншіжартысынжоңғарлар тарөзектегіорғажеткеншетаудың арғыбетіне жасырына тұруғабұйырды. Оныңойлағаныайнымайкеліп, Батыр қонтайшықаймықпай қорғанғанор-бекініскешабуылжасайды, солсәтте Жәңгір жауғатусыртынан лапқойып,білтелімылтықтарданоқжаудырады. Осы кездеСамарқандтаналшын Жалаңтөсбахадүр20 мыңқолменкөмеккекеліп, 10 мыңнанаса адамынанайырылып, күйрейжеңілгенжоңғарлар кейіншегінеді. Ұлыжеңіске арғын Ағынтай, Қомпай,найманКөксерек, Бөдес, Шапырашты Қарасай, төтрқара Жиембетжырау, қаңлыСарбұқа,суанЕлтінді, дулат Жақсығұл т.б.батырларүлесқосқан. Бұлұрысқазаққолбасшыларыныңсртатегиялық та,тактикалықта қабілеттіболғанын, жаудыалдын-ала зерттеп, барлапбарыпсоғысқанынкөрсетті. Соныңарқасындаазкүшпенөзіненәлдеқалайкөпәскергетойтарысберіпқанақоймай, оның10 мыңнанасаәскерінжойып жіберген. БұлЕуразиякеңістігіндегі жасмемлекет – Қазақхандығының тәуелсіздігінетөнгенқауіп- қатердібірнешежылғакейіншегергенжеңіседі. ОтандықтарихнамадаОрбұлақшайқасыөзорныменерекшеленеді. 1993 жылы 3 шілдедеАлматыоблысы, Панфилов ауданындағы Белжайлауалабында ұлыжеңістің350жылдығынаарналған тойөткізілді. Ұрысболғанжердіңатауы Орбұлақ,алоқыға Орбұлақшайқасыдеп аталып,гранит тастанбелгіқойылды.
1646жылыБатырқонтайшы мұқият әзірленіп, қазақдаласынажаңажорыққа шықты. Бұлжолыжоңғарларжеңіскежетеді. 1647жылықазақтарменқалмақтарөзарабітімгекеліп,арада жылбейбітшілікорнайды. 1643-1647 жылдардағықазақтарменойраттардыңарасындағысоғыстыңқазақхалқыныңсаясисанасын оятудамаңызы зорболды. Сырқыжауларға қарсыұзаққасозылатынсоғыстардахалықтыңбасынбіріктіре білу, әскерді дұрысұйымдастыру,олардыбір орталыққабағындару, Отандыжанқиярлықпенқорғаукеректігін,қажетті одақтастардытаңдайбілуқажеттігін дәлелдепберді. Соныңарқасында ғанақазақ елініңбостандығымен тәуелсіздігінқорғай алатындықтарынакөздерінжеткізді.
Бірақбұлтыныштықұзаққабармады. ЖоңғарларОңтүстікҚазақстандағы маңызды саудажолдары өтетін жәнеқолөнермен сауда дамығаніріорталықтарды басып алғысыкеледі. Сондықтан 1698жылданбастап қазақтар менжоңғарлардыңарасындағықарулышайқастарқайтабасталады. 1710 жылы ойраттаршабуылдыбастайды. ТәукеханҚарақұмдаүшжүздіңбасықосылған бүкілқазақтық құрылтайды шақырады. Негізгі мәселеойраттарғатөтепберуболады.Жоңғарларменалғашқыкездесу ҰлытауөңіріндеСарыкеңгірөзенініңжағасындасарайлыдегенжердеболды. Жекпе- жеккеекіжақтан дақасбатырларшықты. Бөгенбайбатыройрат ноянынөлтіреді.Қалмақтарабыржып,қазақтаржауынақарайлапқояды. Кескілескенқырғынсоғыстақазақтаркөптенкүткенұлыжеңіскежетеді. Осы 1710-1711 жылдардағы соғыстарқалмақтардыжеңіп, бұрынғыайырылыпқалғанқоныстарынқайтарыпқана қоймай, жоңғарлардыөзжерлерінеқуыпкіріп, көптегентұтқындарыменмалдарынайдапкелді. Бұлжеңісқазақтардырухтандырып, еңсесінкөтеріптастағанеді.
РесейпатшасыБіріншіПетр өзініңшығыстағыжаулапалғанжерлерінқауіпсіздендіруүшін қуатыөсіпкележатқанЖоңғарлардықазақтарғақарсы айдапсалусаясатынжүргізді. Оның ойы- жоңғарларменқазақтар бірімен-бірі соғысып, әбденәлсірегенкезде екеуіндеоңайқартыпалу.
Оңтүстік – шығыстағы үлкенимперия – Қытайда Ресейпиғылындаймақсат көздеген. Қытайлардыңолкездежоңғарларменарақатынасы оншатәуірболмайтын.Бірақ1722жылы ҚытайбоғдыханыКанси қайтыс болады. Жоңғарларжаңабоғдыханболған Юнчжэнмен тілтабысып, өзаракелісімгекеледі. Осылайша,екіимперия даЖоңғархандығынақауіптөндірмейтінінмәлімдейді.
1723жылықазақеліәйгілі«ақ мешін» жұтына тапболады.Солжылы ЖоңғарханыЦеван- Рабдан баласы Шона- Добаны басқартып, алпысбесмыңәскерінбірнешезеңбірекпенҚазақстанжәнеОртаАзия жаулапалуғааттандырады. Қазақтарауыржұттанкейін есінжиып, жазғыжайлауғашығуғадайындалып, шабуылдыкүтпей, қанненқаперсізжатқан. Сол кездежоңғарлартағы дасоққыбереді.Бұлғаалмат апат «Ақтабаншұбырынды, Алқакөлсұлама» дегенатпенмәңгіліккехалықтыңесіндеқалады. Жаудан қашыпқұтылғанжұтттың көпуақытжүріскеаяқтарышыдамай,жалаңаяқаяғыағарғаншашұбырғанхалықСырбоындағыАлқакөлдегенкөлгежетіп, «уһ» депес жинап, демаламызбадепсұлапқұлаған. Әбденарып – шаршапкелген халықтың құлағаннанқайтатұрмай, халыққаттыкүйзеліп, қайғы-қасіреткеұшырайды. Солкездеадамның естігенде сай-сүйегін сырқырататын «Елім-ай»әнінідүниегекелген.
1727жылықазақхалқы баркүшінжинап, өзініңбостандығыментәуелсіздігіүшін ерліккүрескежаппайаттанады. Қазақжасақтарыменжоңғарәскерлерініңарасында үлкеншайқас 1927жылы Торғайдаласыныңоңтүстік- шығысжағында Бұлантыөзенініңжағасында «Қара сиыр» дегенжердеболады. Бұлбірнешежылдарбойысақталғанызаменкектіңбуырқаныпсыртқашыққанкезіеді. Бірнешекүнге созылғанқиян- кесті соғыстажоңғарлар жоңғарларондағанмыңадамдарынанайырылып, ойсырайжеңілді. Солұлан – асыр ұрысболғанжердіхалық кейін «Қалмаққырылған» деп атапкетті.
Жоңғарлар мен қазақтарарсындағысоғыста өзгешеорын алатын қандышайқас – 1729 жылдың көктемінде Балқашкөлінің оңтүстік – шығысынақарай Итішпескөлінің маңында болғанАңырақайұрысы. АтақтыҚанжығалыБөгенбай, ҚаракерейҚабанбай, ШапыраштыНаурызбай, ШақшақЖәнібек,Малайсары сияқты батырлардыңбасшылығымен қазақжасақтарыбұлжолыдакүйретесоққыберді. Санмыңқалмаққырылып, жараланған, әліжандарышықпағантірілерінің күңіренген, аңырағандауысыбірнеше күнгедейіналысқажетіп жатқандықтанбұлжерді соданбері « Аңырақай» атапты.
Осытұста Тәукенің баласыҮлкен Орданыңбасындаотырған Болатқайтысболып, оныңорнынОрта жүзден Сәмеке, КішіжүзденӘбілқайыраламыздепдәмеленді. Бірақкөпшіліктіңқалағаны БолатханныңұлыӘбілмәмбетболды.
АңырақайдағышайқастажеңіліскеұшырағанынақарамастанЖоңғармемлекетіҚазақхандығынақатерліқауіптіоданәріжалғастыраберді. Олар1734 жылықазақжеріне өзініңекіншіжорығынжасады.Жауғақарсытұраалмайтынболғанлықтан Ортажүз1735жылыРесейдіңқоластынаөтугетілекбілдірді. Ойраттардыңжойқыншабуылыоңтүстіктегіқазақтарүшінөтеауыртиді.ӨйткеніҰлыжүзқаһарлыжауғақарсы тұра алмағанеді. Ойраттар баркүшқуатынтоптастырыпалып, 1740жылыкүзде Орта жүз жеріне басыпкіреді. Бұлжолыоларқуаттықарсылыққатапболып, қазақжасақтарыоларғаойланбағанжерденсоққы береді. Осындақыстапшыққан30 мыңойратқолы1741жылыақпанда қазақауылдарына қайтаданшабуылжасады. Ұрыстыүдетеотырыпбатысқақарай ілгеріжылжиды, сөйтіпТобылмен Есілгедейінбарады. Жаздағышайқастардыңбірінде сұлтанАбылай өзініңжақынсеріктерімен біргеқапылыстақолғатүседі. ОлардықарулыкүшпенбосатуәрекетінеБарақсұлтан басшылықетеді.Бірақкүштеңемеседі,ол жеңіліскеұшырайды, тұтқындардыЖоңғарияғаайдайды. Бітімжасасужәнетұтқындардыбосатуүшін келіссөзжүргізуүшінқазақелшілігіжіберіледі. Келіссөзтабысты аяқталып, Абылайтұтқынанбосатылады.
Көршілерінде болыпжатқан оқиғаларғамұқият зерсалыпотырғанМанчжуриялықЦин әулетініңҚытайдағыбилеуші тобы 1755 жылы ертекөктемде Жоңғарияғаорасанзорармиясынжібереді,жазғақарай олоныжаулауынаяқтайды, билеушісіДуаттықолғатүсіредідеПекингеалыпкеледі. ОсыданкейінЖоңғариябір- бірінебағынбайтын әріөшпенді, басында өздерініңжекебилеушілерібар ұлысқабөлініпкетті.Азияқұрлығындағыбіркезде орталықтанғанқуаттымемлекет ісжүзіндеосылайөмірсүруінтоқтатты.
Жоңғар шапқыншылығының қазақеліүшінқасіреттізардабыөтезорболды.Тарихтызерттеуші,ЖазушыМұхтарМағауинбұрынАлты Алаш(қырғыз, құрама, қарақалпақ, АқАрыс, ЖанАрыс, БекАрыс ) болсақ,солардың алдыңғыүшеуіненайырылып,соңғы үшеуіғана қалдықдейді. ҮшАлаштыңорнытолмаскөпхалқықырылды. ЖетісуменСырдариябойындағы қала,егіншілік жәнесауда мәдениетініңошақтары,материалдық құндылықтарқұрыды, кәсіпшіліктенайырылды,көшіп – қонудыңтарихиқалыптасқанжүйелерібұзылды.Білімменмәдениеторындары күйреді,халықтыңсанасынаүлкендақтүсті. БасқыншылардыңҚысымынан қашқанқазақхалқы ғасырларбойымекендегенатақоныстарынтастап,босыпкетугемәжбүрболды.ОсыорайдаА.И.Левшин : « …бұлшұбыраушылық адамдардыболмайқоймайтынқырылып- жоюшылықпенапатқадушаретті… қайыршылқпен қайғықасіреткөружаппайетек алды, біреулераштықтанөліпжатты, ендібіреулерөзәйелдерімен бала – шағаларын лажсызтастапкетті.» — деп жазды.
Жоңғарәскерлерінің1740-1741жылы Қазақжерінебасыпкіруінебайланысты оқиғалармынаныкөрсетті: КішіжүзбенОртажүздің Ресейимпериясыныңқұрамындаболғанынақарамастанорыс үкіметі қазақтарғажәрдемгекелмеді.ОсындайқиынжағдайдаАбылай ханның бірден – бір дұрыс сыртқысаясатжүргізуінетуракелді. Қуаттыкөрші – Ресейимпериясы мен ЦиндікҚытайменәдеттегімемлекетаралық қатынасорнатукерекболды. Осындайорындыдакөреген саясаттыңарқасында әскерижанжалдарболмады, Сібірқалаларының рыногіне шығуғажәне Синьцзянменсауда жасауға, кезіндеЖоңғарлар жаулапалған жерлердіқайтаруғақолжеткізді. Бұларада мынабіржәйіттіатап өткенжөн.Орысдипломатиясының мақсатыменміндеттерініңмәні – АбылайдыЦин ықпалынаноқшаулау,оның Қытайғабоданболуынажолбермеу, осылайшациндіктердіңҚазақстандағытіміскеушілігін бейтараптандыру. АлҚытайдипломатиясының мақсатыАбылайды өзжағынатартып, өзіРесеймен соғысақалғанжағдайда оныжақтайтыныжөнінде уәдесіналу , әрине , Боғдыханныңбоданыболуғақолжеткізу. Абылайдымемлекетқайраткеріретіндедипломатиялыққабілетімен талантыдәлосытұста айқындалатүсті, олнақтыжағдайды,елініңалпауытекіимперияныңқыспағындаболуынескеріп осындай жағдайдаоғантек татукөршілік саясатқа жүгініп, екеуімендежанжалдасуғабармай,достық қатынасорнатуғакүшсалды.Соныменқазақхалқының 135 жылғасозылғанҰлыазаттықсоғысыаяқталып, Жоңғарияжаулаушыларықазақжеріненбіржолақуылды. Жоңғарлармен, оданкейінманьчжуриялық – қытайлық жаушыларменкүресте ержүрексаңлаңбатырлар көзгетүсті,олардыңқолбасшылықталанттары шешушішайқастардаайқынкөрінді,бұлар: Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары, Райымбек, Шапырашты Наурызбай, Баян, Есет, Қойгелді, Жантай, Саурық, Сәменжәне көптегенбатырлар.
Ойраттардыжеңгеннен кейін- қазақ қоғамындабіршама саяситұрақтылықорнықты, хандардыңбеделіартатүсті, олардыңОрталықАзияжәнеРесей халықтарыменэкономикалық ,саяси байланыстарыұлғайды.
Пайдаланғанәдебиеттер
- Қ. Мамырғалиев «Қазақ тарихы»Алматы 1999ж
- Д.Ә.Жамбылов «Қазақстандағы ұлт- азаттық қозғалыс» Алматы 2001ж
- Р.Көшім «Қазақстан Республикасының тарихы»Алматы2005ж