Жоспар
Кіріспе
Темүжініңтегі мен балалық, және жастық шағы.
Негізгі бөлім:
а)Меркіттің жойылуы және Темүжінге Шыңғысхан атағын беруі.
ә)Жамұқамен және тайшуыттармен күресі.
б)Татарды жоюы Уаң ханмен ажырасуы.
в)Керей мен Уаң хан елінің күйреуі.
г)Ұйғыр, Қытай, Бағдаттыжәне орысты иеленуі.
Қорытынды
Шыңғыс хағанның қайтыс болуы.
Шыңғыс хан ХII – XIIIғғ Моңғол жерін біріктірген. Моңғолша аты Тимучин»Құрыш»деген мағынада. Әкесі Ясукай батыр.
Ясукайбатыр құс аулап жүріп,олқыноуыт аймағынан әйел алып келе жатқан меркіттің Дәу Шіледу дегеніне кезігіп, Ясукай батыр үйіне шауып келіп, ағасы Негуін тәйжі мен бауыры Даридай – отшы екеуін ертіп алып, Дәу Шілеуді қуады.Үшеуі оның артынан қуып жете алмаған соң қайтады, жолда Уәлін Үжінді Ертіп алады. Ясукай батыр Уәлін үжінді үйіне алып келіп өзіне әйел етеді. Ясукай батыр татардың Темүжін-үкі,Қори-бұқа деген адамдарын ұстап әкелгенде, екіқабат Уәлін-үнжіннен Онынның Делуін бұлтық деген жерінде Шыңғыс хаған туады, Шыңғыс хаған туғанда, оң қолымен асықтай қан шеңгелдей туылыпты. Татардың Темучин-үкісінұстап әкелген кезде туды деп ырымдап, атын Темучин қойыпты. Ясукай батырдың Уәлін-үжіннен: Темучин, Қасар, Қашиун, Темугі деген төрт ұл бір қыз Темүлін туады. Ясукайдың екінші әйелі Сошигіл шешейден Бектұр мен Белгітеи деген екі бала туады. Ясукай батыр Темүжін Тоғызға келген кезде, Уәлін шешенің төркіні – Олқыноуыт елінен, нағашы жұртынан қыз іздейін деп,оны ертіп барады.Жолай Сексір мен Шікіркудің арасында отырған Қоңыраттың Дей шешенге кезігеді.Дей шешен Ясукайды үйіне ертіп барады. Дей шешеннің қызы Ясукай батырға ұнайды. Қыздың есімі –Бөрте екен Темүжіннен бір жас үлкен, онда екен. Ясукай бұл үйге бір қонып, баласын құданың үйіне қалдырады. Өзінің жетек атын құдалықтың белгісі етіп тастап кетеді. Өзі жолда Сексірдің сары даласында кетіп бара жатып, келін түсіріп той жасаған татарларға кезігіп, әбден шөлдегенсоң,бір үйге түседі.Татарлар Ясукай батыр ішкен сусынғау қосып береді. Ясукай ол жерден аттанып, жолда келе жатқанда қаты қиналып, үш күн дегенде әрең үйіне келеді.
Ясукай дауыстап: Менің ішім өртеніп барады. Менің қасымда кім бар? дегенде, Шырқа ақсақалдың баласы Меңлік: Мен бармын, дейді, Меңлігім менің сөзімді сен тыңда. Ұлымның қабырғасы қатпаған еді. Теміжүнімді қайныма тастап, Қайтып келе жатқанда, татарлар у берді, ішім өртеніп барады. Жетім қалған бауырларыңды, Жесір жеңгеңді саған тапсырдым . Теміжүнді тез барып алып кел, менің қадірлі Меңлігім.Осы сөзді айтып Ясукайқайтыс болады.Меңлік Ясукай батырдың айтуы бойынша Дей шешенге барып: Ясукай ағай, Теміжүнді қатты сағынғандықтан, Теміжүнді алмақ болып келдім,- дегенде, Дей шешен: Құда баласын сағынса, жіберейін. Кешік тірмей қайта келтірсін, — дейді. Бұл сөзге риза болған Меңлік Теміжүнді алып қайтады. Сол жылғы көктемде Амбығай хағанның ханымы Орбай мен Соқатай зиратқа барып тілек тілегенде, Уәлін үжін кешігіп барғандықтан, несібесінен құр қалады. Жағдайсыз әйел балаларын осында қалдырып көшейік, сендер де ертпеңдер, — деп, соның ертеңінде тайшуыттың Тарғұдай- қырылдағы мен Тадойн-кірті Онын өзеніне қарай қозғалады.Уәлін үжін ұлдарымен бірге жұртта қалғандықтан, Қонқотанның шырқа ақсақалы көшіп кеткендердің артынан барып, оларды азғырғанда, Тадойын кірті:
Айдындәрияқұрыды ,
Асыл таста күйреді.-
деп, Шырқа қарияның сөзіне мән бермей, онан әрі көшеді. Сен өстіп азғырмақшысыңғой, — деп, оны арқасынан найзалап қуып жібереді. Жараланған Шырқа ақсақал үйіне келіп, қынжылып жатқанда, Теміжүн көреді. Шырқа қария Теміжүнге: Абзал атаңның жинастырған елі бытырлап көшкендіктен, азғырмақ болып барып, арандалып қалдым,-дегенде ,Теміжүн жылап шығып кетеді.Бір күні Теміжүн, Қасар, Бектұр, Белгітей төртеуі балық аулап жүріп Теміжүн мен Қасардың балығын Бектұр мен Белгітей тартып алады.Бұны көрген шешесі: Бәрің бір әкенің баласы емессіңдер ме? Несіне таласасыңдар?
Көлеңкеден басқа дос жоқ,
Құйрықтан басқа күш жоқ.
Тайшуыттар туыстарының құнын жоқтап, әлі де кегін толық ала алмай отырғанда, сендер неге мені көзге түрткі етіп, көңілге күдік тұттыңдар?
Көлеңкеден басқа дос жоқ,
Құйрықтан басқа күш жоқ.
Отырғанда, неге мұншақатал кеттіңдер?Менің түтінімді өшірмеңдер. Белгітеиді мерт етпеңдер. Осы кезде жүресінен отырған оныТеміжүн мен Қасар екеуі бірдей атады.Тайшуыттың Тарғұдайқырылдығы деген кісісі өзінің қарулас серіктерін ертіп, тонамақ болып келеді.Олардан қорыққан Уәлін үжін балаларын ерте қашып, ну орманға тығылады. Белгітей ағаштан бөгет жасайды. Қасар таудың қуысына Қашиун, Темүге, Темүлін үшеуін жасырып қойып, өзі жалғыз атысады. Осы кезде тайшуыттар: Теміжүн ағаңды шығарып бер. Басқаңның қажеті жоқ, -деп айқайлайды. Бұны естіген ҚасарТеміжүнді ну орманға қашырып жібереді.Аштан аш тоғыз күн өткен соң,бүйтіп ат-атақсыз өлгенше, тәуекел, шығайын деп, орманнан атын жетектеп шыға келгенде, аңдып тұрған тайшуыттар ұстап алады.Жаздың бас айының тамылжып тұрған 16 — сы күні тайшуыттар Онын өзенінің жағасында той істеп, күн батар кезде тарайды. Теміжүн өзін күзеткен жігітті қолға салған бұғаумен бір періп серейтеді де, су ішіне жасырынады.Тайшуыттар іздеп таба алмайды. Тайшуыттар тарап кеткен соң, Теміжүн былай ойлайды: Күні кеше сарпастап жексұрын еткен кезде, Сорқын-сарының үйіне де қонып едім- ау. Сонда оның ұлы Шымбай мен Шолуын екеуі бұғауымды босатып қондырып еді-ау. Енді, міне, менің бағыма тағы да сол Сорқын-сары кездесіп, ешкімге ләм демеді. Олар мені құтқарар деп, Сорқын-сарының үйіне беттеп, тұра Онын өзеніне қарай жүреді.
Теміжүнді жүн нығаған қара күйменің ішіне жасырып қойады. Үшінші күні оны біздің біреулер жасырып қойған шығар.Осы маңдағы ауылдарды тінтейік деседі.Тінтіушілер кеткен соң Сорқын сары Теміжүнді атқа мінгізіп, Бұрхан қалдұнның күнгей бетінен ағатын Сеңгүр бұлағының Қаражүрек деген жерге үш күн, үш түн жүріп, Сеңгүр бұлағындағы үйіне келеді. Қамығып отырған шешесі мен бауырлары ол келген соң қуанып, жырғап қалады. БұрынБөрте-үжінді тоғыз жасар кезінде көрген, Бөрте-үжінді көру үшін Керлін өзеніне аттанады.Сексір мен Шықырғы аралығын Қоңыраттың Дей шешені мекендейтін. Олар барған соң. Дей шешен Теміжүнді көріп қуанады. Енді өзіңді көргеніме қуанып отырмын деп, батасын беріп, күйеу баласына қызын қосады. Теміжүндер Сеңгүр бұлағынан көшіп өзенінің жоғарғы жағындағы Бұрғы деген жерді мекендеген кезде, Сотан әжейдің китке әкелген қара бұлғын ішігін алып, Теміжүн, Қасар, Белгітей үшеуі әкесі Ясукай батырдың ежелгі досы Уаң ханға дидарласпақ болып барады.
Әкеміздің досы әкеміздей болар деп ойлаған Теміжүн, Тула өзенінің бір саялы жерін мекендеген Уаң ханға барып, сәлемдескен соң,былай дейді. Әкем марқұмның ежелгі досы сізді әкемдей көріп,өзім үйленгенде енеміз китке бергенқарамақпал ішікті сізге әкеліп отырмын деп ,ішігінұсынады. Бұған Уаң ханриза болады.Керлін өзенінің бас жағында мекендеп отырғанда,тайшуыттар келе жатады. Теміжүн және оның туыстары таң сәріден Бұрхан қалдунғақарай беттейді. Теміжүннің ізіне түсіп,Бұрхан қалдұн тауын үш айналып қараса да, таба алмайды.
Сол жерден Теміжүн, Қасар, Белгітей үшеуі жүріп Тула өзенініңҚара орманын Уаң ханТұғырлығабарып: Үш меркіт ойламаған жерден шабуыл жасап,қатын — баламыздытартып әкетті.Хан атай,сізге үй –ішімізді, құтқарып беріңізші деп өтініп келдік,- дегенде Уаң хан: Мен сендерге былтыр айтпап па едім.
Теміжүн, Қасар, Белгітейүшеуі Тұғырыл хандыкінен үйіне келген соң, Теміжүн Жамұқаға Қасар мен Белгітейді жіберіп, Жамұқа досқа айт, деп және Керейдің Тұғырыл ханының сөзін Жамұқаға жалғастырып, бүй дейді: ерте кезде әкең марқұм Ясукай тілектес болғандықтан, енді екі түмен әскер алып, оң қол болып аттанайын.Жамұқа інішек теекі түмен әскер алып, солқол болып аттанғай.Теміжүн Жамұқаның сөзін Қасар мен Белгітейден естіген соң, Тұғырыл ханғажалғастырды. Тұғырыл хан Жамұқаның сөзін естімеген, екі түмен әскер алыпБұрхан қалдұнды бөктерлей жүрді. Бұл жайды естіген Теміжүн Бұрғы тұсынан көшіп, Бұрхан- қалдұнның күнгей бетіндегі Түңкеліккеқарайжөнеп, Тана бұлағына келіпқонады.Тұғырыл хан бір түмен әскермен, оның інісіЖақа-ғамбу бір түмен әскермен келіп Қимұрға бұлағының Әйілқарғын деген жеріне келіптүскен кезде, оларға Теміжүнде өз әскерімен келіп қосылады. Теміжүн, Тұғырыл, Жақа-ғамбу үшеуі біргеқозғалып,Онынныңбасындағы Ботахан боржыдегенжерге таяп келеді. Жамұқа бұл жерге үшкүнбұрынкеліп , тосып жатыр екен.Жамұқа бұл үшеуінің әскери баранын көрген соң, өзінің екі түлмен әскерін сапқа тұрғызады.Кілкі өзенінмекендей- тінбалықшылар,бұлғын аулаушлар мен аңшылар, жау келіп қалады деп түнде тізгін ұшымен тіл жеткізгендіктен, Тоқта бек пен Убас меркіттіңДайыр ұсыны екеуі аз жолдастарымен бірге Селеңгіні құлдай, Барғұжынеліне қарай қашады. Меркіттер үркіп , түні бойыСелеңгініқашқандаәскерлерартынанқуа соғып,жайпайды. Теміжүн қашқанелдердің ішінен Бөрте,Бөртедепайқайлап іздегенде, үркіп бара жатқан елдің ішіндегіБөрте-үжін Теміжүнді даусынан танып, кейқуат кемпір екеуікүймедентүсежүгіріп, Теміжүнніңжалбарына орала кетеді. Айдыңжарығымен таныған Теміжүн оны құшақтап аймалайды.Теміжүн сол түнде Тұғырыл хан менЖамұқадосына, іздегенадамымызтабылғандықтан,осы түнгі шабуылдыдоғарыпосы жергеқонайық., деп кісі жібереді.
Теміжүн мен Жамұқаекеуіталқұн аралынан аттанып Қорқынық Жұбырға қарай жүреді. Тұғырылхан Бұрхан қалдұнды жоталай Өкірті орманын, Ғашуырты, Ұлаты, деген жерді басып, аң аулай жүріп, Тула өзенінің Қара орманына қарай беттейді. Теміжүнмен Жамұқа екеуі Қорқынық алқабына түсіп ежелден андаекендігінеске түсіріп ендіқыл өтпес дос болып, той жасайық дейді.Ең алғаш дос болғанда Теміжүн он бір жаста еді. Сол кезде ЖамұқаҚұралайсақасынТеміжүнге беріп, Теміжүн құймасақасынЖамұқаға береді.Екеуі Онын мұзында асық ойнап дос болады.
Теміжүн мен Жамұқа екеуі ырғап-жырғап, жыл жарымды бірге өткізеді.Бір күнібұлжерденкөшпекболып , жаздың бас айының оналтысында, қызыл теңбіл күні жөнейді. Теміжүндер сол түніүдере тартып отырып, күндіз байқаса, жалайыр тайпасының ағайынды үш кісісі, Қашуын Тоқырауын, Қарқай Тоқырауын,ҚырылдайТоқырауын бірге көшіп келеді екен.Дарқыт тайпасының Қадан Далдуырхан бастаған ағайынды бесеуі көшіпті. Бауырлас тайпасынан ағайынды ҚұбылайҚұдыстарда келген екен . Маңғуыт тайпасының ағайынды ЖатайменДоғалқу екеуі келіпті. Боршидың бауыры Үгілін арулат тайпасынан бөлініп, ағасы Қоршымен еріп келіпті. Зелменің бауырыШауырхан мен Сүбедейбатыр ұраңқайтайпасынанбөлініп, Зелмемен бірге келіпті. Бесүт тайпасынан ағайынды Дегей, Күшігір екеуі келіпті. Сүлдіс тайпасынан ағайынды Шілегүтей Тарпаң,Тайшудай келіпті. Жалайыр тайпасынанСесі-Домық пен Арқай Қасар — Бала екеуі ұлдарын ертіп келіпті.Қоңқатаннан Сүйкету сері келіпті. Сүкегіннен Жегей ҚондығардыңұлыСүкекей-жауын келіпті.Неудейдің Шағаны да келіпті. Барулас тайпасынан Соқа шешен, Қарашар екеуі балаларыменкеліпті. Сондай-ақбәрінтайпасынанҚорши Ұсын қария Көкеш пен Менін барынды ертіп, қарақорым ел болып келіпті.
Қорши келіп бүй дейді:Біз Бодыншар боғданың ұстап әкелген әйелінентуғандықтан, Тілімізбір, тілегіміз жалғызадамбыз. Сондықтан да Жамұқадан іргені бөлек сала алмаймыз.
Егер, Теміжүн сен менің алдын ала болжап айтқанымдай, елдің қожайыны болсаң, мағанқандай жақсылық істер едің? Сонда Теміжүн: Шынында мен мұқым елді билер болсам, Сізді түменнің нояныболдырар едім, дегенде, Қоршы: Үлкен үкіметтің ісін алдынала болжаған мені түменнің нояны болдыру қандай ғанибет. Маған түменніңнояны болып, байтақ елдіңең сұлу отыз қызын алуға рұқсат ет. Және менің айтқанымның бәрінекөңіл бөл,дейді.Құнан бастаған Геегисбір топ болып, Даридай отшы бірсүбеел болыпкепқосылады.Жадырантайпасынан Мұлқалқу келеді, Ұнжын-сахайты біртоп болыпкеледі.Жамұқадан осылайша ажырап көшіп,Қимұрға бастауыныңӘйілқарғындеген жеріне келіп қонады.
Алтын, Құшар, Саша бек болып бәрі кеңесіп,Теміжүнге Сені хан етейікдейді.Осылайша сөз сөйлеп, сертберіп ТеміжүндіШыңғыс хаған етеді.Шыңғыс хаған болып ,Боршидың Үгілін сері, ҚашуынТоқырауын , аға бауырлы,Жетей мен Доғалқу төртеуіне қорамсағынасындырады. Сондай – ақШыңғыс хаған тағы да: Тәңірім оңдап Жерана жебеп,Жамұқадан бөлініпдос болайықдеп келген алғашқы достарымбәріненартық,қадірлі болғандықтан, сіздерді тұс тұста, тағайындадым -дейді. Шыңғыс хағанды хан болғыздық деп,Керейдің Тұғырыл ханына Тақай мен Сүкеқайекеуінжібергенде, Тұғырыл хан:Теміжүнсынды ұлымды хан болғызғандарыңөте орынды. Моңғолдархансызқайтіпболадыдейді.Жамұқаныңбауырым Тайсарыны өлтірді деп Жадыраның он үш руының басын қосып, үштүмен әскер алып, Алағауыт, Тұрғықуыт тауларын асып, Шыңғыс хағанмен шайқаспақ болып келе жатыр деп Екіріс әулетінің Мүлкетотығымен Борылдай екеуіКүрілкідегі Шыңғыс хағанға келіп айтады.Бұл хабарды естіген соң,Шыңғыс хаған он үш күреден , үш түмен әскер алып, Жамұқағақарсы аттанып,Далынбанжұт дегенжерде соғысады.Жамұқа қайтқаннан кеиін, ұруыт тайпасының Жүршідейі мен маңғуыт тайпасыныңҚұйылдары Жамұқадан бөлініп,өз руларының халқын ертіп келіп, Шыңғыс хағандыпаналайды Қоңқатандық Меңлік қария да бөліне көшіпжеті ұлын ертіп кеп,Шыңғыс хағанғақосылады. Жамұқадан бұныңбәрі бөлініп, бізгекелді деп қуанады. Шыңғыс хаған Уәлін – ужінге, Қасар мен Саша бекі және Тайшуыттар бәрі Онынның орманында бас қосып, той жасайды.Белгітейбәйек болып жалынсада, Шыңғыс хаған дес бермей, сойқан салады. Екі жақ ағаштыңбұтағымен ұрысып, сабанның піспегімен сабаласады. Жүркіндерді құйылған торсықпен ұрады. Тайшуыттар Белгітейді ұстап алып, ағаш арбаға таңып тастайды. Жүркіндердің татуласайық дегентілегін біздіңжақта қабыл алып, Қоржын менҚуыршынқатынды қайтарып береді.
Осы кезде Қытай елінің Алтын ханы айтқаныма көнбеді , татардың Мегіжүн құйрығымен дереу соғысдеп,Вангін Шансінді басқып әскер аттандырған-ды Мегүжүн құйрықбастаған татарлармен соғысқанВангін –шансыноларды, Улзы дегенжергеқарай жылқысымен қоса қуыпкеледі деген хабар естіледі. Тұғырылханғаелші жіберіп: Алтын хағанның Вангін – шансіні Мегіжүн –құйрық бастаған татарларды Ұлзыны өрлете қуып келеді. Ата –бабмызға қастас болған татарлармен соғысайық. Тұғырыл хан атай үдерекелсіндейді,Бұл хабардыфестіген соң, Тұғырыл хан Ұлым(Шыңғыс) орынды сөз айтып жіберіпті. Біз күш қосып соғысайықдеп үшінші күні әскерін жинастырып аттанып, тура Шыңғыс қа жетіп келеді. Шыңғыс хағанменТұғырыл хан екеуі Саша бек бастаған, елші жіберіп, алты күнтосса да, олар келмейді.Келмеген соң,Шыңғыс хаған менТұғырыл хан екеуі әскерін алып, Вангін — шансынғакүш қосу үшін Ұлзыныөрлепбарса,Ұлзының Құсты — шітүн, Нарату-шітүн деген жерінде Мегіжүн – құйрықбастаған татарлар мықты бекініс салыпты. Шыңғыс хағанмен Тұғырыл ханекеуі Мегіжүн-құйрықты солжерде ұстап, сол жерде өліреді.Шыңғыс хаған мен Тұғырыл хан Мегіжүн-құйрықтыөлтірдік деп хабарлағанда,Вангін-шансінқуанып, Шыңғыс хағандышауытқури деген атақпен сыйлайды.Керейдің Тұғырыл ханына Ван хан атағын сыйлайды.Вангін – шансын уаң тағын бергеннен кейін Тұғырылды уаң деп атайды. Алтын ханға үлкенжәрдем еттіңдер Мен бұл жәрдемдеріңді Алтын ханға айтып барайын. Шыңғыс хағанға бұдан артық атақ беруді алтын хаған берсін. Вангін –шансын шаттанып қайтады.
Бұдан кейін,Тауық жылы (1201жыл ) Уаң хан келісімен Шыңғыс хаған екеуікүшқосып, Жамұқамен соғысу үшін аттануға келісіп, Керлін дариясына қарайбеттейді. Шыңғыс хаған Алтын ,Құшар, даридайүшеуін алғы сапқа жүргізеді. Уаң хансенгүн, Жақа – ғамбу Білге бек үшеуін алға жүргізеді. Жмаұқаның алоғы сапқа жібергенәскерлерін моңғолдыңАушу батыры,найманың Бұйрық ханы, меркіттің Тоқтабегініңұлы Құту, ойраттың Құту бегі бастап келіпті. Алғы саптағылар олармен сөйлесіп, ертең соғысуға келіседі . Ертеңінде екі жақКүйтін дегенжердекездесіп, біресе ұмтыла, біресе шегіне соғысады . бұйрық хан менҚұту екеуі жай түсіруәдісін біледі. Ол екеуікүнді жайлатқанда жайы қайта өздеріне түсіп, суға малтығып жүре алмағандықтан,бізге тәңір қаhарын төктідеп қорқып қашады.
Аушу батыр мен Қодуын- оршандар қалған жақсы әскерлерін реттеп, Онынның арғы жағында. Соғыспақболып тосады. Шыңғыс хаған жолай тайшуыттармен соғысады. Соғыс көпке созылып, кеш болған соң сонда түнейді. Үріккен ауылдар өздерінің әскерерлерін қоашай қонады. Соғыста Шыңғыс хағанға садақ оғы тиеді. Соғыс біткеннен кейін, садақшыны ұстап әкелгенде Шыңғыс хаған мені атқан сенба дегенде, мен едім деп мойындайды. әрқашан ұсталған жау әскерлерімойындамайтын, садақшы мойындағаны үшін, оны кешіріп Зебе деген атын өзгертіп Жебе дейді. Шыңғыс хаған сол жерде тайшуыттармен соғысып, Аушу батыр, Қодуын оршан, Құдудар тәрізді тайшуыттар әулетін ұрық жұрағатына дейін тып- типылғып жояды. Халқын көшіріп, Шыңғыс хаған Құбақай деген жерге келіп қыстайы.1202 жылдың күзінде Шыңғыс хаған ақ татар, алшы татар, татауыт татар, алуқай татарларменДалын неміргі деген жерде соғысудан бұрын: Жауды жеңер кезде олжаға айналып қалмаңдар. Жауды жеңген соң оның дүниесі қашанда бізідікі. Сондықтан оны бөлісу оңай. Егер біз шегінер болсақ, ең алғаш шабуыл бастаған жерге тез оралу керек. Болжалды жерге келмеген адамдар өлтірілсін деп әмір етеді. Далын неміргі деген жерде татарларменсоғысқанда олар қашып кетеді.Оларды қуа соғысып , Ұлқұй шілугелжі деген жерде басып алады.
Ақ татар, алшы татар, татауыт татар, алуқай татарлардыңбилеушілерінжаныштап,халқын иеленгент кезде, алғашқы айтқан заңынАлтын, Құшар, Даритай үшеуі бұзып, олжаға айналсоқтапкешігеді. Оларға Жебемен Құбылай екеуін жіберіп, олардың олжаланған дүние- мүліктерінтүгелдей әкелдіреді.
Сол кезде Шыңғыс хаған татардың Дәу Шерінінің қызы Есүгіндіжар етіп алады.Есүегін ханым,Хағанұйғарса менің әпкем Есүй менен де артық, хағанға лайық сұлу еді. Шыңғыс хаған, әпкең әлбетте, сенене сұлу болса, оны іздестірейік . Есүйханымды ұстап әкеледі.Есүеген ханым әпкесінеорнын береді. Есүй ханым шынында сұлу болғандықтан, Шыңғыс хағанкешірім етіп, ханымдар қатарынан орын бергізеді. Бұдан соң Шыңғыс хағанмен Уаң ханекеуі Найманның КүшігітініңБұйрықханымен соғысуға аттанып,Ұлықтақтың Соғақ су деген жеріне барған кезде, Бұйрық хан төзе алмай, Алтай аса көшеді. Шыңғыс хаған мен Уаң хан екеуі қуып, Қызылбас көлінде қуып жетіп, оларды сол жерде құртады. Шыңғыс хаған мен Уаң хан екеуі Тула өзенінің ну орманында бас қосып, әкелі балалы болысып, ырым істейді. Ерте күнде Ясукай батыр мен Уаң хан дос болғандықтан, Уаң ханды әкесіндей көріп, осылайша әкелі балалы болысады. Уаң хан Темүжінді өзінің ұлы Сангүмімнің ағасындай көреді.
Шыңғыс хаған ЖошығаСангүмнің қарындасы Шауырбикені айттырмақ болады.Сангүм паң мінез көрсетеді.Шауырбике қарындасын беругеұйғармайды.Шыңғыс хаған Уаң хан мен Сангүм екеуінішіненжек көреді. Бұны Жамұқа сезіп,1203 жылдың көктемінде Жамұқа, Алтын, Құшар, қара қытайдың кәртеміш ноянқыны, Сүбедей, Тұғырыл, Қашиунбектер ым-жымы бір болып көшіп, Сангүмге барады.Жамұқа жамандап, менің Темүжін досым Найманның Дайын ханына елші жіберіп, үнемі қатынас жасап тұрадыдейді. Темүжінмен соғысаңдар мен дайын дейді. Жамұқа Уаң ханды көндіріпсоғыстырмақшы болады.
Уаң хан өзіқартайдым деп, соғысқа бармай, Жамұқа бауыртай өзің бүкіл әскердің әміршісі бол дейді. Жамұқа мен Темүжіндосыммен соғысуға жүрексініп жүрсем, мененде өткен қорқақ екенғой деп , Темүжін досыма хабарласайын дейді. Жамұқа Шыңғыс хағанға құпия кісі жіберіп,бүй дейді: Уаң хан менен Темүжінде бізбен соғыса алатын кімдер бар дегенде, мен Ұруыт пен Маңғуытбастаған қайтпас ерлер бар дегенде, ол алдыңғы шепкежүркін батырларын нұсқады. Онан соң Уаң ханның сан мыңдаған сайып қырындарын бастауға ноянҚоришіремүн тәижіні нұсқады. Темеүжін досым Уаң хан әлжуаз адам сияқты, Әскеріне өзі әмір ете алмайды екен. Мен бұрын Темүжін досыммен соғысқанда жеңе алмаған едім. Ал, Уаң хан мененде нашар жан екен, Сондықтан, дос, сен қорықпа . Қайраттан .
Бұл хабарды естіген Шыңғыс хаған: Жоршыдай: Шыңғыс хағанүшін біздер, уруыттар менмаңғуыттар, ең алдымен тиісейік, дейді. Осы кезде Жүркін бастаған жаулар жетіп келеді. Олар келісімен ұруыт пен маңғуыттар шайқасып, жүркіндерді жаныштайды. Шыңғыс хаған Жамұқа досын ұстап алып тергеп былай айтады. Сен қызғаншақ арам ойыңмен хан әкемнен айырдың Шыңғыс хағанАлтын мен Құшар екеуіне: Сен екеуің мені арбап , безбек болдыңдарма? Алдап безбек болдыңдарма? Құшар, сен Негуінг Тәйжінің баласы болғандықтан, біз Сен хан бол дегендеөзің хан болмай қойдыңғой.Алтын сенің әкең бәрімізге билік еткенде, сенде билікке араласып жүгендіктен, Алтын, саған хан бол дегендесендеұйғармағансың. Бардан батырдың ұлдарының ішінен аға буындасы болғандықтан, Саша мен Тайшу екеуіне хан бол деп талай айттым. Сендердің ешқайсысың хан болмағандықтан, мен сендерге хан болып қошеметтеліп, әмір еттім. 1204 жылыжаздың басқы айының тамылжыған оналтысы күні туына сиынып аттанып, Жебе мен Құбылай екеуін Керлінге қарайбарлаушы етіпжіберді. Шыңғыс хағанның әскері Сарыгер жерінде дамылдапдайды. Сонда Додай шербі Шыңғыс хағанға бүй дейді: Біздің әскеріміз аз, әрі жолда ат соғып шаршады. Сондықтан сәл аялдап, ат оттатып алайық. Сарыгерді жағалай қонып, тірі жан басы түнде бес жерге от жағып үрейін ұшырайық Наймандар көп деседі. Бұл пікірді бәрі ұнатқан соң, Шыңғыс хаған: Жарайды отты өртеңдер- деп бұйырады сарбаздарына.Әскерлер Сарыгерге бытырай орналасып, әрбірі бес бөлек от жағады . Наймандардың қарауылыҚаңқырқанныңжотасынантүндешыққан көп отты көріп , маңғолды аз дейтіні қайда? Жұлдыздан дакөп от жанып тұр , деп үрейленеді.Таян хан Моңғолдыңәскерлері Сарыгерге құжынап кетті . Күн сайын шұрқылдаған судай молайып барады. Түнде жұлдызданда көп от лаулайды.Күн кеш болған соң , Шыңғыс хағанНақу гүң тауын қоршай қонуға әмір етеді. Түнде Наймандар Нақу Гүң тауынан түсе қашпақ болғанда,тайғанапталайы өледі.НайманныңелінеАлтайалқабында ойран сап, оларда тұтас боданетеді.Жамұқабатысқақарайқарайқашады. Жамұқаға еріп жүргенжадыран, қатағын, салжуыт, дөрвін, тайшуыт, қоңыратқатарлытайпалар дереу Шыңғысхағанғаберіледі.Таян ханыңшешесі Гүрбесу ханымдыШыңғыс хағаналдырыпСенмоңғолдыңиісісасықдепсіңғой?Ендінегекелдің ?-деп сұрайды.Сол жылы күздеҚарадаланыңтұмсығыдегенжерде еркіттіңШыңғыс хаған соғысып, оны жеңіп, Сарыгер деген жерде меркіт тайпасынтелім етеді.
Шыңғыс хаған қой жылы (1211ж.) Қытайелінжаулауғааттанады. Фужоуға (Аққамалғажақын, қазіргіҚаракентіжәнеШулылтыесігініңбатысындағы)Үнігін(түлкі) мойнақтапасып, Сюнь-дефудіалғансоң,ЖебеменҚұйқынықбатырекеуін басболғызып жібереді.Сапшалға (Цзюй-юн-гуан бекетіне) беттеп,Сапшалмойнағындағыбекеткетаяғанда,Жебе Жауларды бопсалапбекеттеншығарыпсоғысайықдепәскеріншегіндіреді. Жебеніңәскерішегінгенінкөргенқытайәскерлеріқуасоғайықдеп, таудан құйыла, жазықтан ағыла қуып,Сюнь-де-фу бекетінежеткенде,Жебекенетқайырыла тиісіп,жаудыңқуғанәскерлерінкүйретеді. Шыңғыс хаған негізгі әскерлерін алып, өкшелей келіп, қытайды қуып, қара қытаймен Шүршіттің және жүйіннің таңдаулы батыр әскерлерін быт-шыт етіп, Сап шалғадейін Қытай әскерлерін күйрете соғады. Сап шалдың қақпасын Жебе басып алып , таудан асып түседі. Шыңғыс хаған Сартек деген жерге дамылдайды.
Сол арадан Шыңғыс хаған Қашын еліне (таңғыттыңяғни Си-сианның ханы Моңғолдың ішінде Қашын шын деп аталған) аттанады.Оғанжетіпбарғанда , Қашынхан елінің Бұрхан ханы бағынып, » оң қолың болып, күшқосайын » деп, Шаға деген қызынШыңғыс хағанғаәкеліпбереді., және Бұрхан:»Мен Шыңғысхағанның даңқын естіп әрі қорқып, әрі сиынып жүр едім. Ендіайбындыөзіңізжетіпкелгенсоң,қаттықорқып отырмын. Үрейіұшқанбіздің Таңғыттароңқолыңызболып, күш қосайық»-дейді. Шыңғыс хаған осы жүрген жолында Қытай елініңхағанынбағындырып,көп нәрсесін аладыжәне Қашын елініңБұрханын телім етіп, көп түйесін алады. Сөйтіп, Шыңғыс хағансолқой жылы Қытай жұртының Ақұдайатты Алтын хағанын, ТаңғытжұртыныңИлақу Бұрханынбағындырған соң Сарыгергекеліп қонады. Шыңғыс хаған ит жылы (1214ж) Қытаймен соғысу үшін қайта аттанады. Шыңғыс хаған Дүңгуан бекетіне барғанда, Қытайәскелерітауда қаптапр, жазықта бақып тұр екен. Шыңғыс хағанИлә, Қада, Көбіктұр үшеуімен соғысып Ұлан Дегелеңді қиратып, Илә мен Қаданныңәскерін жинай соғып, Қытайды күл талқан етеді. Алтын хаған жеңілгендігін біліп Жүнду қаласынан безе қашып Нәнжиңқаласына барып тұрақтайды. Шыңғыс хаған сартауылОртаазиялықТүркістан еліне жіберген жүз елшісін өлтіргшеннін естіп, Сартауылдардан кег алу үшіншайқасқа бармақ болады.
Тышқан жылы (1219ж) Арай асуын асып, сартауыл елімен соғысуға аттанады. Жебенің қосыны жүріп отырыпХан Мәліктің қалаларынкүйретеді. Хан Мәлік Жәнелдин сұлтанға қашып барып, қосылып бірге соғысады. Шыңғыс хаған әскері мен Жебе бастағанәскерлер Самарқанд. Бұқар, Отырар қалаларын басып Шің өзеніне дейін қуады. Шыңғыс хаған Жошы, Шағадай, Өгедейүш ұлыноңқол әскеріне басшы етіп, «Амудариясынан өтіп , Үргінші қаласына жетіңдер» деп тапсырады. Жошы, Шағадай, Өгедейүшеуі Үргінші қаласын бағындырып, барымтадағы мал-мүлікті өздері бөлісіпәкелеріне ештеңе қалдырмайды. Шыңғыс хаған оларға ренжіп 3 күн сөйлемейді. Борши, Мұқылай, Шикіқұдық үшеуі біз алған заттарШыңғыс хағандікіғой деп жұбатады. Шыңғыс хаған үш ұлын кіналап ұрсады. Кейін Қоңқай, Қонқатыр, Шормағын үшеуіШыңғыс хағанға шығар күннен, батқан күнге дейін толған жау , соларды жаулауға біз аттанайық басқада алмағанелдерді тонап сізге алып келеміз дейді. Шыңғыс хаған қай ел дегендеБағдат тұрғынының Насыр Халифа сұлтаны бар дейді. Шыңғыс хағансартауыл еліндежеті жыл жүріп Тауық жылы (1925ж.)Ертіс өзенін жағалай жүріп күзде Тула өзенініңҚараорманында қондырады. 1226 жылы күзде Таңғыт елін жаулауға аттанады.
Сол уақыттарда Шыңғыс хаған аттан жығылыпқатты ауырады. Борши мен Мұқылайға қытай елін теңдей бөліп алыңдар дейді. Шыңғыс хаған Таңғыт елін қуып, соғысыпжеңеді. Шыңғыс хаған аттан жығылғаннан кейінқаттыауырып 1227 жылы 7 айдың онекісіндеДөрмегей кентінде Шыңғыс хағанкөкке ғайып болады.
Иесініңалтынтабытын қазақ арбаға тиепғайып болдырып келеді.