Борыш категориясы – этикадағы маңызды категориялардың бірі. Ал кәсіби этикадағы оның алатын орны тіпті ерекше. Мораль саласын жеткілікті негізбен міндеттіліктер саласы деп те атайды: қайырымды бол, адал бол, әділ бол, бол! Борышта басқа категорияларға қарағанда міндетті себепті таң әлде қайда жоғары дамыған. Ол тек идеяға нақты анықтама беріп қоймайды, сонымен қатар, талап етеді, оның жүзеге асуын қалайды. Борышты адам болу – оның мәнін, талаптарын білу ғана емес, осы талаптарды тәжірибеде сақтау да.
Көптеген ғуламалар борыш сезімін жоғары бағалаған. И. Кант жазғандай, борыш – адамды өзінен өзін жоғары қоятан ұмылық а. Блок та оған қосылғандай.“ Борышынды ұмытпа, ал – бұл әлемдегі жалғыз әуен. Борышсыз өмір де, құштарлық та жоқ” деген. Борыш категориясы кең қолдауды тапқан сала болып ежелден бері әскери және құқық қорғау қызметтері саналады. Осы салаларда шынайы да, жалған да борыш адамдарға әсер етуші негізгі күиі ретінде қолданылып келген және әлі де қолданылуда. Сол себепті де, мансапқорлық мақсаттарға жетуде осы категорияны пайдалану жиі кездесін жатады. Мұндай борыш шынайы ма, жалған ба – оны анықтау өте қиын.
Құқыққорғау органдарының қызметкерлерінің кәсіби борышы қоғамдық борыштың құрамдас бөлігі бола тура, өзінің объективтік және субъективтік көрінісі бойынша адамгершілік сипатқа ие. Борыштың объективтік мазмұнының моральдік құндылығы оның ең жоғары және әділ міндетті шешуге бағытталуымен тығыз байланысты. Бұл міндет – тұлғаның (міндеттері) құқықтары мен бостандықтарын қорғау, өз мемлекетінің қауін сіздігін қамтама сөз ету, құқықтық тәртіпті нығайту. Алайла әскери борыштың шынайы мүмкіндіктері субъективтік адамгершілік қатынаспен толықтырылғанда ғана айқын көренеді. Себебі, адам қоғамдық міндеттерді өзінің жеке міндеттеріндей қабылдан, сезінгенде ғана, өз қызметіне бар жан тәнімен берілгенде ған борыш туралы сөз қозғауға болады.
Құқық қорғау органдары қызметкерінің борышы – тұлғаны, қоғамды және мемлекетті қорғамдық объективтік қажеттіктерінен туындайтын, мемлекеттік құқықтық талаптармен және адамгершілік ішкі сезімдермен танықтырылатын ерекше міндет.
Негізгі тілек пен борыштың сәйкес келуі адамгершілік үшін ерекше бір мәселе. Борыш пен тіліктің объективтік талаптарының сәйкес келуін түрлі ғалымдар түрліше түсіндіреді. Кейбір ғалымдардың ойынша, міндетті нәрсе мен қалаулы нәрсенің арасында ешқандай қарамақай шылықтар жоқ. Алайда, кез келген адам эмпирикалық жол арқылы басқаша қорытындығы келе алады.Әрине, қоғамдық міндеттілікті өзіндік талап ретінде түсіну міндеттілік пен қалаушылықтың арасын біршама қысқартады. Мұндай жақын дастыққа жоқ, алмайды және міндеттілік пен қалаушылықтың арасындағы белгілі бір қарамақайшылықтарды жас алмайды. Сонымен қатар,борыш пен
Тілекті бірен бірі жоққа шығаратын талпынас, оларды мәңгілік қарамақайшылық ретінде қарастыратын көзқараста дұрыс емес. Ақиқат осы екі көзқарастың ортасында деген дұрыс балар борыш пен тілек – бірін – бірі жаймайтын қарамақайшылықтар. Олар бір – біріне жақындасуы немесе бір – бірінен алшақтады мүмкін, бірақ іс жүзінде бірін – бірі ешқашан жойманды. Бұл жерде ерекше атап өтенгін бір жайт – ақыралғында борыш белгілі бір тілекке жетуге негіз табылады, ал тілекті дұрыс тұсіну борышты нәтижелі орындауға алып келеді. Борып сезімі жоғары тура алады және өзін борыштық талаптарына бағындыра алады. Осылай, міндеттілік белгілі бір дәрежеде тілекке айналып, сыртқы талпыныстан тұлғаның талпыныстары, құштарлықтары арасындағы, борыш пен өзін өзі сақтан қалу сезімінің арасындағы қарамақайшылықтар тапсырылған істің жүзіге оспай қалуы мен қатар құқық қорғау органдарының қызметкері үшінөте ауырсалдарға ауыр салдарға, тіпті өлімге де алып келуі мүмкін. Қызметтік борышты орындауға, тансырылған істің әділдігіне бір сәт болса да күмәндану тұлғаның өмірін мүлделі басқа бағытқа бұрын жіберді мүмкін.
Адамгершілік іс жүзінде адамдар арасындағы барлық қарымқатынастарды, олардың мемлекет пен қоғамға қатынасын қамтиды, адамның қүнделікті өміріне мемлекет пен қоғамныңқойған талаптарын адамгершілік одан әрі нақтыландыра оның ішкі сеніміне айналып, сезімдерін басқарады, оның үйреннікті әдетіне ауысады. Қоғамдық мораль қоғамдық және мемлекеттік құрылымның одан әрі бекітілуіне жәрдемдеседі, белсенді тұлғаны қалыптастырады. Тұлғаның даму дерісінде оған моральдік бағалаушылық және нормативтік жақтары әсер етеді. Моральдіқ бағалаушылық жағы жақсылық пен әділікке негізделсе, нормативтік жағы борышқа бағытталған. Борыш- бұл моральдық нормалардың барлық жиынтығын адамдардың іс жүзіндегі әрекетімен байланыстыратын өзен. Бұл өзекке бір тұтас болып негізгі мен туынды, бағалаушылықпен нормативтік, жетістіктермен арман тілектер жинақталған. Мұнда теория тәжірибеге, жақсылық пен әділік идеялары мықты материалдық күшке, моральдық қағидалар мен нормалар шынайы әрекеттерге айналады. Борыш арқылы моральдық белсенді табиғатты тікелей көрініс табады. Ол идеялар мен мақсаттарға нақты сипат берумен қатар оларға жетуге итереді. Сол себепті де, қоғамдық борышты қолданыстағы сана деп атауға болады. Ол, ең алдымен, адамның адамгершілігіне сипаттама бере алады, себебі, адамның әрекеттері арқылы оның адамгершілік қасиеттері мен кемшіліктеріне баға беруге болады.
Қоғамдық борышқа деген қатынас тек тұлға туралы ғана емес, сонымен қатар, ұжым туралы, қоғамның рухани күштері туралы мәліметтер бере алады.Құқық қорғау органдарында борышқа олардың қызметін тікелей реттеуші құрал ретінде негізгі мән беріледі.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жүріс турасының механизмі, олардың ұжымдағы адамгершілік қатынастардың мәні үш маңызды факторға негізделеді:
- Қызметкердің ұйымнан, мемлекеттен және қоғамнан тәуелділігі, абырой сезімінен көрініс табатын оның қоғамдық қолдауға мүделілігі.
- объективтік анықталған мүмкіндіктер түрінің шегінде қызметкердің белгілі бір жүріс тұрыс түрін таңдау мүмкіндігінен көрініс табатын тәуелсіздігі, бостандығы.
- өз әрекеттерінің “еркіндігінің” нәтижелері мен салдары үшін қызметкерлердің жауапкершілігі, яғни, әрбір жекелеген қызмет кердің ұжым мен қоғам қалыптастырған адамгершілік нормаларын шегінде өзінің моральдық таңдауына жауап беру міндеті.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің адамгершілік борышының объективтік жәнесубъективтік жақтары болады. Объективтік жақ мемлекет пен қоғамның қауіпсіздіген қорғау, оның азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету қажеттігімен аңықталады. Субъективтік жақ мемлекеттің құқық қорғау органдарының алдына қойған төмендегідей нақты міндеттерімен анықталады; құқытың тәртіпті нығайту, мемлекет пен қоғамның қауіпсіздіген, оның азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға байланысты өзіне жүктелген міндеттерді орындаудағы қызметкерлердің борыш талаптарын, жалпы істігі өз орны мен ролін түсінугі, өзінің борышқа деген ішікі сезімін аңықтаудан, өзіне өзі жоғары талаптар қас білудегі қабілеті мен дайындағы.
Құқық қорғау органдарынң кейбір мақсат міндеттері еректі және мақсатқа жетелеуші қызметке айналады, себебі оларды қызметкерлер әділ әрі ақиқаттты ретінде қабылдайды. Ішкі қозғаушы себеп құқық қорғау органдарының әрбір қызметкерінің адамгершілік күштерінің қайнар көзі ретінде екен кетеді.
Екерін өтетін бір жайт, қоғамдық борыштың талаптары қоғамның барлық мүшелері үшін бірдей. Алайда құқық қорғау органдары қызметіның еңбегі ерекше. Олардың борышына қойылған талаптардың олардың қызметтерімен байланыстыруға болады. Мұндай қызмет жоғары жауапкершілікті, ұйымдастырушылықты және адамгершілік, физикалық күштерін барынша пайдалануді талап етеді.
Құқық қоғау органдары қызметін ұйымдастырудың ерекшелігіне қарай олардығы адамгершілік қатынастар азаматтық өмірдің басқа салаларына қарағанда құқықтық нормалармен әлде қайда жан – жақты реттелген. Сол себепті де, борыштілек емес, ол ең алдымен, мемлекет пен қоғамның талабы және бұл талаптың орындалуысипатқа ие. Борыштық адамгершілік мазмұны заң күшіне ие құқытықталаптар мен бекітілді. Борыштық адамгершілік сүімі арқылы көптеген жоғары қасиеттер ашылады. Олар саналы ынта, қайрат абырой, қоғамдық міндеттерге деген белсенді қатынас.
Кәсіби борышты тікелей көрсетінжәне бекітетін қатынастардың барлығы адамгершілік және құқықтық беделге ие. Моральдіқ нормаларды бузу көп жаздайларда заң нормаларын бузуды да білдіреді. Антта, жарғыларда, құсқауларда көрініс табатын рәсімделген борыш талаптарында моралдық бағалау мен құқықтық норма бірдей орын ойған. Кәсіби борыш саласында моральдық күші жоқ заңда талаптар болмайтына есікілді құқықтық белсенділігі жоқ адамгершілік нормалары да болмайды.
Алайда құқ. қорә. Органдарының қызметік реттейтін құқықтық актілерде қоғамдық (актілердің) талаптардың бұл екі түрінің өзара әсері әлдеқайда тыуғыз, әрі тереңірек. Құқықтық және адамгершілік нормалар ұйымдастырушылық, нақтылық пен тәртіптің жоғары деңгейік қам – з етеді. Кәсіби борыш белсенді күшке ие, ол қызметкерлердің істері мен ойларын жұмысты нақты және мерзімде орындауға, барлық күшін қойылған мақсаттарға жетуге бағытталатын ұмтылыспен толықтырады.
Кәсіби борышта құқықтық және адамгершілікталаптарды нақты бөліп қарастыруға болмайды. Борыштық құқықтық жағының ерекше қасиеті болып қатысты болса да, жоғарғы бауылаудан болуы, әкімшілік санкцияны қолдану мүмкіндігі және ережеледі орындамаудағы жазалаудың орын алуы табылады. Ал моралдық нормалар ішкі сенімнің, ар – намыстық негізінде және қозғалық қөзқарас күшінің әсер етуімен жүзеге асыралады. Осы жерде борыштың екі жағы біртұтас сипатқа ие болады.
Яғни кәсіби борыш құқықтық және адамгершілік (талаптарды) жақтардың бір тұтастығын білдіреді, себебі, моральдық талаптар мемлекет еркімен сәйкес келеді. Құқықтық санкция мен моралдіқ итермелегіш күш құқыққорғау органдарының қызметкерлерінің санасы мен еркіне әсер етуде түрліше сипатқа ие, алайда, моральдық турғыдан дайындағы бар қызметкер өз әрекеттерін адамгершілік қағидаларға сәйкес қатар түрде жүзеге асыру үшін уақыт қажет. Құқықтық санкция бірден әсер етеді және жекелеген қызметкерлерге мемлекеттік мәжбүрмуды қолдану мен сипатталады. Адамгершілік талаптар адамның әрекеттерінің барлық түрлеріне таралады. Олар қызметкерлердің қатынастарындағы өзгерістерді бағалау мен көрініс табу жағынан белсенді сипатқа ие.
Адамгершілік борыштың маңызды құрамдас бөлігі болып өзіндік тәртіп табылады. Егер жеке сеніммен, арналыспен сәйкес келмесе, құқықтық әсер ету күші де, ұжымның әсері де жедел қызметтік іс — әрекеттерде қызметкердің моральдық нормаларды сақтап, өз мінезінің беріктігін көрсетуінің кепілі бола алмайды. Ең алдымен, адамның борышқа деген адамгершілік қатынасының жоғары дәрежесі қажет, борышты орындау арожданның талабына сәйкес болуы тиіс және кәсіби борыштыңбасты көрінісі ретіндегі тәртіп өзіндік тәртіпке айналуы тиіс. Себебі, өзіндік тәртіп дегеніміз кәсіби борыштың талапиарын орындау қажеттігін түсіну, өз әрекеттерін кәсіби борыш талаптарына келістіруге дайындық, ішкі моделік. Анттық, жарғылардың, өз басшыларының талаптарын орындаудағы ішкі дайындық, оны қажеттік ретінде түсіну – жауапкершіліктің ең жоғарт көрсеткіні, кәсіби борышты мәжбүрлеу арқылы емес, өз арожданына қарай, ерікті орындау дайындығы. Борыш пен жеке моральдық сезімдер арасында, борыш пен арождан арасында оқтайлы қатынастарды орнықтару борыштың талабы ретіндегі қоғамдық тәртіптің өзіндік тәртіп деңгейіне көтерілуіне алып келеді. Борыш адамгершілік қажеттіке айналады. Сол себепті де, өзіндік тәртіп дегеніміз борыш пен арожданның жақындасуы негізінде жүзеге асырылатын, жоғары адамгершілік сипатқа ие мінез – құлық қалпы.
Алайда, кәсіби борыштың қоғамдық қажеттігін түсіну, суіну — өзіндік тәртіптің бір жағы ғана. Оның екінші жағы болып алдағы қойылған міндеттерді орындау шегіндегі жүріс жұрысты таңдау бостандығы, ерік бостандығы табылады. Орындаушылық қасиет ынтамен, өз дербес шешілік үшін жауапкершілікті мойына алуға дайындықпен толықтырылғанда ғана қызмет үшін маңызды сипатты иеленеді. Ынтаның болмауы орындаушылықтың адамгершілік құндылығын жоғалтады, ал орындаушылықсыз ынта – тәуекел ретінде көрсетуге тырысатынкелешілік. Саналы тәуекел жалпы мүдделерден, борышқа деген адалдықтан туындайды.
Ерекше атап өтетін бір мәселе, құқық қорғау қызметінде адамгершілік қатынастарды қалыптастырудың тәжірибедегі міндеті қызметкерлер қызметінің моральдық талаптары мәселесін шешуді қажет етеді. Кәсіби борышты орындауды моралдық бағалау талабын анықтау қызметкер мен ұжымның жүріс тұрысыныңсебептерін зерттеуді талап етеді. Кәсіби борыштың адамгершілік өлшемі болып сөздер емес, мемлекет пен қоғамға, қызметкерлердің бір – біріне деген қатынасынын туындайтын істер табылады, қызметкерлердің жоғары моральдық патриоттық және кәсіби қасиеттерін көп жағдайда олардың кәсіби және қоғамдық қызметке белсенді араласуы кезінде қалыптасатыны белгілі.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби борышын орындаудың адамгершіік талабы түсінігіне оныңтәжірбиелік нәтижелерімен қостар жүріс тұрыс себептері де кіреді. Жекелеген түрде қызметтің объктивтік салдары (оның нәтижелері) да, субъективтік себептер (жүріс тұрыс себебі( де кәсіби борышты орындаудың адамгершілік құндылығы туралы жауап бере алмайды. Оны жүзеге асыру үшін қызметкерлердің алдына қойған міндетін орындаудағы тауапкершілгінің деңгейн, тұлғаның мәселелерді шешу мүмкіндігін және өз әрекеттерінің салдарын есепке алу деңгейін анықтаудың маңызды зор.
Сонымен қатар, қызметкерлердің нақты әрекетін адамгершілік тұрғыдан бағалау оның бұрынғы қызметін есепке алуға негіз бола алады.
Кәсіби қызметтің моральдық талабы қызметкерлердің адамгершілік күш қайратын борынша дамытуға бағытталады және кәсіби борыштың субъективтік жағын тереңдетуге негізделеді.
Кәсіби этиканың маңызды категорияларының қатарына абырой- бұл өз борышын жан тәнімен орындаудың жоғары әлеуметтік қүндылығын (қажеттігін және маңыздылығын) құқық қорғау органдары қызметкерлерінің өздерінің түсінуі және оның қоғамдық көзқараспен танылуы. Абырой сезімі – бұл құқық қорғау орғандары қызметкерлерінің істері мен әрекеттерінің құатты қозғағыш күші
2 . Кәсібиәділдік
Қайырымдылықтың нақтыланған формасының бірі әділеттілік болып табылады. Ол ізгіліктер арасында негізгі орынды алады, өйткені, адамдар арасында ізгіліктермен зұлымдықтар бөлінісін сипаттайды және бағалайды. Әділеттілік адам өмір сүруінің тәсілдері мен шарттарының бағасы ретінде адамдар өмірі мәнімен тығыз байланысты. “Әдептілік, — деп жазады Д. Раулс, — ғылым жүйесінде ең басты ізгілік ретінде ақиқат саналатын сияқты, қоғамдық институттардың ең басты ізгілігі болып табылады. ” (теория справедливости – “Этическая мысль”, М, 1990)
Қоғам өз мүшелеріне игілік беріп қана қоймай, ол әдептілік қағидасымен тиімді реттелгенде ғана жақсы ұйқасады. Жалған теорияның ертеліккеш теріске шығатыны сияқты, әділетсіз қоғам қатынастар жайылуы немесе түзетілуі тиіс. әдептіліктің кепілдікке берілген құқықтары сияқты сауда обьектісі бола алмайды.
әдептілік ұйымы, сонымен қатар, салыстырмалы, нақты – тарихи болып табылады. Алғашқы қауымдық мәдениетте әділеттілік, “қанға қан, жанға жан” мағынасында табуға, ташонға жақын тұрады. Ру игілігі құдайларының міндетіне бекітілген заңдары қамқорлығында болды. Әділеттілік осы қасиетті дәстүрлерге дұрыс қатынаспен сипатталды. Оны бұзғандар жазаға тартылады. Оның көріністерінің бәріне рулық кек институты жатады. Рулық құрылыстан өркениетке өтуге байланысты әділеттіліктің жоғарыдағы ұйымы оның таратылушылық түсінігімен алмасты. Алдыңғы орынға әділеттілік – теңдік шықты. “Бәріне бірдей болу” идеся мен көбірек алып қалуға ұмтылу адамзаттың кейінгі моральдық дамуына үлкен ықпал етті. Тек моральдық дамуда ғана емес, әділеттілік пен теңдік туы астында революциялар, біліктер, басқыншылар болды. “Әлеуметтікәділеттілік” ұранымен болшевиктер Ресей империясындағы бай және іскер адамдары қырып жойды. Жептіс жыл бойы номенклатура КСРО – дағы бөлініс құралдарын қолдарынада ұстады. Теңдікті жүзген асыру үшін мемлекеттік биліктің қандай да бір органына қоғамдық өнімді орталықтарған басқару құқығымен беру керек. Алайда, бұл моральдың салдары адамдардың орасан зор мүшелерінің жойылуына және қалғандарының кедейшілікке ұғынуына алып келді. “Әлеуметтік әділеттілік” деген тіркес те, “Хылықтық демократия” сияқты жай семантикалық бос сөз ғана. Бөлінуші әділеттілік идеясы — әрбір индивуд өз адамгершілік абыройына сай алуы тиіс деген мұндай кеңістілген, адамзат қауым дастығында өз мәнін жоғалтады.
“Менің байқауымша, — деп жазады. Ф. Хаяк, -“әлеуметтілік ” анықтамасы кіріс айырмашылығына азайтуды немесе жоюды көздейтін барлық нәрселерге тіркеле береді… Социализмнің “әлеуметтік әділеттілігіне ” қарай тағыда бір қадам итермелеу болып табылады. Ал, бұл бәсекелес нарықтық тәртіппен, сонымен бірге тұрғылықты халық ұстаумен, өсуімен және жеткен байлық деңгейін сақтау мен сәйкес келмейді. “(Погубная самонадеянность М.1992,203бет) Қазіргі кездегі Қазақстандық (және ТМД)”әлемеуттік қорғалған экономика” терминін де осылай бағалауға болады. Алайда, абстрактілік теңдік пен бөлініс әділеттілігінің жарамсыздығы әділеттіліктің моральдық қағидасының құнсыздануын білдірмейді. Д.Белл жазғандай , азамат санасының әділеттіліктің моральдық схемасы барлық әлеуметтік тәртіптің қажетті негізі болып табылады. Заңдылықтың болуы үшінбилік ақталуы тиіс, және ақырында дәл осы адамгершілік идеялар, яғни қалаулы нәрсе туралы көзқарастар адамзат ұмтылыстары арқылы тарихты қалыптастырады.” (Культурные противоречия капитализма. М,1976 ).
Теңдік туралы идеяның өзі гуманистік әлеуметін сарқыған жоқ. Бұқаралық санада теңдіктің үш түрі кездеседі. Құдай алдында, мораль алдында және заң алдында.
Теориялық ойдағы мүмкіндіктер теңдігі “конципциясы қызығушылық тудырады.”Нәтижелерін теңдігін” талап ету байлықтың кедейлер пайдасына қарай радикальді қайта бөлінісін білдіреді, ал бұл бөлініс пен экономикалық өсімнің қарқынын баяулатады. Кезінде Аристотель “мөлшер бойынша теңдік ” пен “абырой бойынша теңдіктер ” айырмашылығын айтқан болатын және теңге теңсіз ретінде,теңсізге тең ретінде қатынас орнатар әділетсіздік пайда болатынын айтқан еді. Д.Беллдің пікірінше, теңсіздік теңсіздік инвидтің қоғамдағы орнымен анықталатын өмір жағдайына, әлеуметтік ортаға,қызмет түріне, мұрасына сәйкес келуі тиіс. Сондықтан да дәрігермен санитардың, жұмысшымен менеджердің, ассистент пен профессордың теңсіздігі туралы айту мүмкін емес.
Д.Белл бойынша азаматтардың бұл категориялары арасындағы теңсіздікті адамзаттардыңбұл категориялары арасындағы теңсіздікті, олардың әлеуметтік мәртебесі, табысы мен беделінде, жеке қабілеттер теңсіздігі жағдайында қоғамдық еңбектің жойылмайтын нәтижесі ретінде мойындау керек. Тиімділігі жағынан да, әділет тілігі жағынан да дұрыс бөліністің жалғыз – ақ қағидасы төмендегідей: әркімге жеке қосқан үлесіне қарай және оның өз әркет саласындағы өкілеттілігі мен сіңірген еңбегіне қарай беру. Адамдарға пайда әкелетін теңсіздіктер әділетті және әркімге де өмірде табысқа жетуге мүмкіндік береді. Алайда, қоғам игіліктерінің қолға жинақталуы мен қалғандарының кедейшілікке ұрынуына жол бермеуі тиіс. Қоғамдық топтар арасындағы мұндай айырмашылыққа әртүрлі әлеуметтік қимылдар арқылы қарсы тұру қажет.Қазіргі уақытта әлеуметтік – экономикалық және моральдық мәселелерді реттеуде мемлекеттің ролі күшеюде. Ендігі кезде өмірдегі теңсіздік үшін жауапкершілікті нарыққа артып қою мүмкін емес. Жолы болмағандардың топтық құқықтарын қамтамасыз ету мәселесі туындайды. Бұл мәселелерді шешу адамзат дамуына әділеттілік жол мен жетуге жағдай жасайды.
“Бақыт” ұғымы –этикадағы ең іргелі (фундаменталды) түсініктің бірі. Оның үстіне ол ең жемісті әлеуметтік идеялардың бірі болып табылады. Спинозаның айтуынша “бақыт” – бұл ізгіліктің қайтарымы емес, ізгіліктің өзі, өз құмарлықтарымызды ноқталағанымыз үшін бақытты емеспіз, керісінше біздің бақытты болуымыз оларды ноқталауға қабілетті етеді. ”Бақыт”-адамға сезілетін құбылыс сияқты көрінгенімен, ол ішкі қайшылықтарға толы.Этика тарихындабақыттың мәні туралы пікірлермен көзқарастар өте көп.
Мәдениет тарихында бақыт туралы қолданбалы этикалық пән фемициталогия қалыптасқан. Маңызды фемицитарлық шығармалар қатарына төмендегілер жатады: Аристотельдің “Нокимах этикасы”, Сенеканың “Бақытты өмір туралысы”, Ф.Авкинскийдің “Бақыт туралы трактаты”, Бофцийдің “Философиялық жұбанышы”, Августиннің “Бақытты өмірі”, Гельвицийдің “Бақыт поэмасы”, Л.Фейрбахтың “Эвдемонизмі”, Дж.С.Милльдің “Еркіндік туралысы”, Э.Фромның “Өзің үшін адамы ”, В.Татаркевичтің “Адамның бақыты”, және т.б. Этика тарихындағы бұл шығармалар бір тақырып төңірегінде жазылғанымен алуан түрлі көзқарастарды ұстанады.
Бірі бақыт сүйіспеншілікте деп тұжырымдайды. Алайда, бақыттың тез өткіншілігіде белгілі. Бақыт жастықта ма? Бірақ, Цицерон кәрілік – бақыттырақ деп есептейді. Көпшілігі бақыт қажеттіліктерді қанағаттандыруда деп санайды. Алайда тойымшылдықтан бас тартып өзін – өзі шектейтіндер қателесе ме? Мүмкін дос тықта болар? Бірақ ”достан қашық бол,жауыз одан қауіпті емес”, Білім ше? Білім алған адам қашыны да арқалайды“ Даңқ ? Алайда , даңқты іздеме өйткені онда сені кезкелген жағымсыз тауып алады”. Бақыттың парадокс – тары көпқырлы. Алайда бұл бақыт ұстатпайды және теориялық талдауға көнбейді дегенді білдіреді. В. Татаркевичтің пікірінше адамдар бақатты әрқалай түсінеді. Негізінен бақытты ерекшелеуге болады. Бұқаралық санада ең кеңінен таралғаны бақыт бұл сәттілік, кездейсоқтық, бізге бағынбайтын тағдыр (“бақыт құ- сы”). Екінші бақыт — өмірден қанағат, ләззат алу, қуаныш, Үшіншісі, бақыт – бұл ләззат алу мөлшері де емес, бір сәттілік қуаныш та емес, сыртқы игіліктерге болу да емес, ол бүтіндей өмірден толық, ұзақ қанағат алу, қайғы – қасіреттер арқылы болмыстың құпия мәніне ие болу. Осы соңғысы көңілге қонымды секілді. Бірақ ол да “бақыт формуласын толығымен ашпайды”.
Фемецитарлық идеялардың жалпы мазмұнына үңімек ондғы пікірлердің қайшылықтарымен қатар, бақыт ұғымындағы жалпы белгілерді де аңғаруға болады.
- Ләззат алудың субьективті көңіл – күйі, өз — өзімен бақыттың жеткілікті өлшемі бола алмайды.
- Бақыт ізгілікпен қатар жүреді.
- Бақыттың обьективті өлшемін табуға болады.
Платон мұның өлшемі ретінде “жақсы адам” идеясын а.л. Аристотел“адамның мақсаты” идеясын есптеді. Стеноза адамның өз күшін пайдалана отырып, жаратылысын іске асырылуы деп санаса. Спенсер – адамның биолгиялық және әлеуметтік эволюциясын атайды.
Адам бақыты туралы ілімдерде негізінен үш бақытты айқындауға болады, бақыт психологиясы, бақыт аксиомасы, бақыт социологиясы. Психикалық тұрғыда бақыт позитвті көңіл күй, өмірден ләззат алу, қуаныш пен шаттық және рақаттану болып табылады. Бақыт сезімі бүгінгі күнгі бір оқиғаға байланысты туындаған бір сәттәк тез өткіншісі нәрсе болуы мүмкін.
Ол үнемі, тұрақты, бүкіл, рухани күштің, жақсы келешектің үйлесімділік пен қана – ғатшылықтың толассыз қуанышы болуы да мүмкін. Бақыт сезімі осылайша адамның өзіне жәнеілімге қанша қатынасының алуан тірлігін білдіреді. Бұл жағдайда бақыт пен қуаныштың арасын ажыратумаңызды. Олардың айырмашылығын, егер қуанышы жекелеген атқа ғана толық сезіну. Бақыт – Э. Фромның анықтауынша – бұл өмір сүру өнеріндегі кепілдік өлшемі, өзінің гуманистік этикадағы мағынасындағы ізгілігі сай (Человек для себя М 1992, 182- бет) Адам әрекетінде әрине бақыттың тура және ашық соңына түсу жоқ. Әр түрлі өмірлі мақсаттарды қою және оған жету адамды автоматты түрде бақытты ете алмайды. Алайда соған ұмтыла отырып, ол бақытты сезінеді. Бұл “қу старатегия”, бақыттың “психиологиялық заңы”, болып табылады. (ДЖ. С. Малль) – Адамда индивидуалдық өмірқамының ішкі құндылық мәнін және оның соңғы эффектілігін бақылап отыратын “мүлгімейтін көз” болады. Алайда бақыт психиологиясы негізінен көңілкүй айғақтарын айқындайтын сипатталушы терминдерді қолданылады. Ләззат алу немесе қасірет бақыт немесе бақытсыздықтың ең басты көрсеткіштері бола алмайды. Кейбіреулер садизмнен, деструк – тивтіліктен, біреулерді балағаттағаннан ләззат алса, ал кейбір сүйіспеншіліктен, кейбір адамдар достарымен бөліскенен шығармашылықтан ләззат табады. Егер бақыт пен бақытсыздық олар туралы біздің сезімдерімізге сай болса, онда бұл туралы білмей ләззат алу немесе қайғыру бәрі – бір ләззат алмауды және қайғырмауды білдіреді. Егер құлдар қожайыны келтірген қасіретін сезінбесе, онда бейтарап адам жалпы адамның бақыты үшін қалай құлдыққа қарсы шыға алады? Бақыт та бақытсыздық сияқты ақылдық жағдайы ғана емес, бақыт немесе бақытсыздық бұл бүкіл тұлға жағдайының кірісі.
Бақыт сезім мен ойлау күшінің, тірліктің, жемістіліктің ұлғаюына сәйкес келеді; бақытсыздық бұл қабілеттер мен функциялар әлсіреуіне ықпал етеді.
Аксиологиялық тұрғыдан алғанда, бақыт – бұл құндылық, адам өмірдегі қайырлық өлшемі. Бақыт қайырымдылықты, ізгілікті білдіреді, тек сол ғана адам бойында оның болмысы мәнімен байланысты ең жақсы деген адамы қасиеттерді дамыта алады. Бақыт жекелеген сезімдері немесе белгілі бір әркет емес. Батыс этигі Р.Барраздың айтуынша, адамның өлімнен қатынасын және байланысын бағалауда өз позициясы болуы керек. Егер ол нақты болса, обьективті мүмкіндіктерге сай болса, онда адам бақыттың үш мәнді шартына жетеді; қауіпсздік; өзін — өзі бекіту және ахуалды дұрыс түйсіну. Моральдық құндылықтар бақыттың тікелей себебі бола алмайды. Өйткені моральды адам бақытсыз болуы мүмкін, ал бақытты аморольды болуы мүмкін. Бірақ құндылықтың дағдарыс рухани – эмоционалды дағдарыспен міндетті түрде бірігеді. Бақытқа ұмтылу әрқашан да адамдарды біріктіре бермейді, әсіресе біреудің бақытсыздығы, екінші бақытының шарты болған жағдайларда. Адамдар кейде, “Кішкентай бақытқа да” ырза болады.
Өзі үшін зиян және өзін төмендететін жағдайларды, оның нағыз мәнін аңғармай жатып бақыт деп есептейді. Адамдардың бақыт туралы көзқарасы мен бақыт ұғымынақтылық пен абстрактылық шақты ажыратылады, қажеттілік пен мәнділік арасында қайшылық туады. Бақыт ұғымы ахуалдық алғышарт емес, императивті негіздегі идеялдылықты, шынайылықты, тойымдылықтыбілдіреді. Этика адамның пікірін “басқашалау”, бақытқа толы деп кінәласа, ал адамдарға нағып бақыт үшін бұл берілген өмір сай келмейтіндей болып көрінеді.
Бақыт социологиясы – фелициотологияның маңызды құрамдас бөлігі. Ол адамдар ұмтылатын құрмет байлық, ұрпақ өсіру, дәулетті кәрілік сияқты жалпы белгілі игіліктерді сипаттайды. Сондықтан бақыт социологиясында қоғамдық игліктреге жету жолдары мен құралдары және ең алдымен өзінің барлық формулаларындағы адал, таза еңбек ерекше орын алады. Бақыт социологиясы уталитаризм классиктері еңбектерінде кеңінен сипатталған. Мысалы, И. Бентам адамды бақытқа жақындататын құндылықтар тізімін келтіреді; денсаулық, іскерлік, достық, абырой, билік, адамдық, ізгілік, шыдамдылық, іскерлік, қарым – қатынас, жұбаныш және т.б. Бұл әсіресе өтпелі қоғамға тән. “Қазіргі адам – деп тұжырымдайды Е. Дубко мен В. Титов — өзгермелі тағдырға бейімделген өз — өзінен реттелетін құрылғымен және өзгеше еркін толқыталы ” “психика — троскоппен” қаруланған. (Идеал, справедливость счастье М 1889 72 — бет)
Нарықтық экономикамен бұқаралық мәдените жағдайларында өмір сапасымен өз — өзіңді іске асыру бағаланады. Бұрын ол қоғамның этикалық қабатына тән болса, енді бұқаралық сипат алды. Жас ұрпақ өмірджің жоғары стандартына зор мән береді, аштық пен ауру туралы аз ойлайды. Алайда РТР және ақпараттық жарылыс адам өмірі ырғағын жылдамдатып жіберді, қақтығыстарды оқшауландыру тетіктері әлсіреді, адамгершілікпен экологиялық ахуал шиеленісті. Бұл үдірістің салдарлары дәлірек айтқанда, түзілу өмірдің маңызды ешнәрсе бермейтіндігін сезіну, ерік жұмысшысының төмендеуі, уайым көңілділік сезімімен агресивтік адамның бақытты өмір сүруіне кедергілер келтіреді. Нарқытық экономика мен адам бақытының өзара әректі мәселесі этикалық жаралыстың – ғылыми, техникалық әдебиеттер кеңінен таралған.
Бақыт – бұл әр алуан адамның қажеттіліктерді өтеуге қабілетті айырбас затының пайдалылығы (тауар) және “қалтаға салып жүретін зат” ақша. өз бақытын көбейтіп және өзелерге әкелу адамгершілігі мол адамның ғана қолынан келеді. Т. Джерффергонның “Тәуелсіздік — декларациясында” былай жазылған. “Бақытқа деген ұмтылысты, қорғай отырып мемлекет өз мақсаты бойынша адамдардағы кәсіпкерлік рухты тәуелкелшіл дербюестік сезімін қолдауы және қорғауы тиіс.”
Қорытындылай келе бақыттың төмендігі құрылымдық элементтерін келтіруге болады. 1 – ден қайғысыз, жоқшылықсыз, аурусырқаусыз, бәлежаласыз өмірді білдіретін игілікті береке. 2- ден қажеттіліктерді қанағаттандыру. Қажеттіліктерді өтеу үшін белгілі дәреджеде қалыпты баланс қажет. Бұл жерде адам меншігі үлкен мағынаға и болады, онсыз еркіндікте, байлық та жоқ. 3- ден элемент – қанағат, ырзашылық. Бұл адамның өз қалауына сай өмір сүріп жатқанына ризашылық сезімін білдіреді. 4- ден, бақыт қуанышсыз болмайды. Адам өз қуанышында ақылын да, сезімін де құндылықтың спектірін де көрсетеді. 5- ден элемент ретінде өмірді адами мәнділік пен міндеттілік тұрғысынан бақылауды айтуға болады. Этика өзінің өз басты ізгіліктері ретінде бақыт пен қуаныш құндылығын өте жақсы негіздей алады, алайда ол адамнан анау – мынау емес, өз қиын міндетті шешуді талап етуді де біледі, бұл оның жемісті де толық дамуын (Э. Фроим человека для себя, 184 — бет).
Ұлы Кантта мынадай тамаша ой кездеседі. “Адамды екі нәрсе жанын тебірентіп шексіз тандандырады, жұлдызды аспан мен ішкі моральдық заңдылық шексіздігі. 1- ші шексіздікті адам жаңа кеңіс тіктерді бірте – бірте игере отырып меңгерпсе,2- ші ар – ұят деген не ?”
- Кәсіби ар-намыс
Бұл ұғымдардыңбір-біріментығызбайланыстығысоншалықолардыбөліп-жарыпқарастырудың өзіқиын.ҰлынемісфилософыКанттыңжүректебірентерлік төмендегідейжолдарыбар: “Бұләлемде өзінің шексіздігімен ғаламаттылығы тұрғысынанадамдытаңдандыратынтекекінәрсеғанабар: төбедегімәңгілікшексізаспанжәнеменіңішкіжандүниемдегіадамгершілік заңы”. Осыдағыадамгершілік заңыныңжүзегеасуынқадағалаушы ар-ождан менұят.Ұят-адамгершіліктің біржемісі, соныменқатарар-намыстыңқосшысы.Ұятжоқжерде әдеп- инабаттылық жоқ.
Неніңұят жәнененің ұятеместігітуралытүсініктердіңбарлықжерде бірдейеместігінайтакетукерек.
Ар-намыс арқылыадамныңөзқылықтарын парыз,міндет,тиеселілік тұрғысынанбағалайбілетіндігі көрінеді. Адамныңпарызысияқтыар- намыс та өзіндік, ешкімгетәуелсіздүние.
Ұятдепадамныңөзініңқоршағанортасындақалыптасқанортақнормаларға немесеқауымныңөзіненүміттенген биіктерінесайкелмегендігінсезінуден туындайтынқолайсыздықкүйі.Ар-намыспенсалыстырғанұят ішкі, өзіңмен-өзіңқалатынкүйемес,басқалардың ,қоршағанортаңныңкөзқарасымен анықталатынкүй. Өйткеніөзіңнің жасағанкелеңсіз әрекеттің,іс-қылығыүшінбасқаларданеститінсөздіойлап ,олардыңсен туралыкөзқарастарыныңбұзылатындығынойлапқамжейсің.