Ұрлыктар, немесе біреудін мүлкін жасырын ұрлау (алу), ең кең тараған кьілмыстарға жатады. Үрлыктың жиі жасалатын түрлері азаматтардың пәтерлерден, саяжайлардан гараждары-нан ұрлык жасау, жеке заттарды вокзалдар мен поездардан ұрлау, базарларда, дүкендерде, кала көліктерінде, сонымен акша, аудио-, бейнетехника, алтын заттар, киім, автокөлік, мо-тоцикл, велосипед, сирегірек — ыдыс-аяк, тағам заттары (сая-жайларды тонағанда) кылмыстык әрекеттін тікелей заты болып табылады.
Соңғы уақытта астық ұрлау кең етек жайып келеді, соны-мен катар дүкендерден, қоймалардан және материалдык кұнды-лықтарды сақтап, өткізетін баска да орындардан да ұрлық жа-салады.
Ұрлык жасау тәсілдері әр түрлі. Оларды мынадай тәртіпте жүйеленеді:
- Тұрғын жайлардан ұрлык жасау. Олар бүзу, арқылы есікті, терезені т.б.) және бұзусыз (сәйкес кұлыпка сәйкес кілт табу аркылы) жасалады.
- Түрғын-жайға кірмей азаматтардың мүлігін ұрлау. Оларға қалта тонау сөмкелерінен зат үрлау, олардың ішінде сөмкені, калтаны кесіп ұрлау; мас адамдарды тонау; чемодандарды, сөмкелерді, баска да заттарды үрлау жатады.
- Сенімге кіру арқылы үрлык жасау. Олардын ішінде түрғын-жайға кіріп, яғни жәбірленуші мүлік түрғын жайға не-месе пәтеріне ұрлыкшыны кіргізгенде, және жайға кірмей (мәселен, жолаушы езінің мүлігін күзетуді өзіне таныс емес түлғаға тапсырғанда) жасалған ұрлықты атауға болады.
- Көлік ұрлығы.
- Авткөліктен үрлау.
Бұл жерде жиі кездесетін ұрлыктәсілдері келтірілген. Қыл-мыскерлер әдеттен тыс тәсілдерді де жиі қолданады.
Пәтерді иелері үйде болмағанда, яғни күндіз тонайда, ал тұрғын жайға кірмей үрлық жасау таңертеңгі, кешкі уакытта және күндіз де жасалады. Қалта тонаушылар ез істерін адамдар көп жиналатын жерлерде (кала көлігінде, дүкендер) жасайды
Ұрлык жасау барысында қалдырған қылмыскерлердің іздері әр түрлі болады және олар үрлықтың түрі мен оларды жасау тәсілдеріне байланысты болады. Мәселен, жайлар мен автокөліктерден үрлык жасағанда көбінесе ұрлыктың матери-алда іздері қалады (бүзу, күралдарының, колдың, аяккиімнің іздері). Сенімге кіру аркылы жасалған ұрлыктарда, керісінше, иделды іздер қалады (жәбірленушілер, кейде куәгерлер де кылмыскердің түр-әлпетініңтолык сипаттамасын беріп, әдетте эны таниды). Ал жайға кірмей жеке мүлікті ұрлаған кезде (калта тонау) із калмайды.
Оларды кейде жедел-іздестіру тәсілдері аркылы ғана аша-ы. Үрлыктың көбін кәмелетке толмағандар және арақ ішетін, :ірткі пайдаланатын адамдар каражаттабу ұшін жасайды.
Сенімге кіріп ұрлыкжасайтын кылмыскерлер, әсіресе калта тонаушылар, әдетте мүкият әзірленген тәсілдерді колданады, сондықтан осы тәсілдер жазасыз калып ондаған кылмыстарды сасауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, бас бостандығынан айыру орындарынан босағаннан кейін кылмыскерлер ұрлықты сол тәсілдермен қайтадан жасайды.
Ұрлыкшылардың жартысынан кебінің білімі ортадан төмен болып келеді. Кебі үрлық ұшін гана емес, баска да кылмыстар үшін соіталған болады.
Ұрлық қылмысын тергеу барысында аныктауға жататын мән-жайлар үрлықтың болған-болмағаны; үрлык жасау уақыты, орны және жағдайлары; ұрлык заты (кылмыскер не ұрлады), оның құны, белгілері; ұрланған зат кімдікі; үрлыкжасау тәсілі; ұрлық субъектісі (кім жасады); үрлықты қылмыстык топ жаса-ды ма, егер солай болса — топтың әр мүшесінің кінәлік деңгейі, ұрланған затты еткізу орны уакыты және тәсілі, кінәлілердің жазасын жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар; ұрлық-тың жасалуына мүмкіншілік берген себептер мен жағдайлар.
Қылмыстық іс қозғау ерекшеліктері.
Тергеудің бастапқы кезеңіндегі әдеттегі жағдайлар және тергеушініқ іс-әрекеттері
Ұрлык туралы қылмыстык істі козғау сылтаулары: жәбір-ленушілердің арыздары; мемлекеттік немесе қоғамдық ұйым-Дардың лауазымды түлғаларының сондай-ак жеке мекемелер мен кәсіпорындары кызметкерлерініңосы кұрылымдарға тиесілі
мүліктің ұрланғаны туралы хабарлауы; куә адамдардың ұрлык-тың белгісі бар фактілер туралы арыздары; тергеушінін өзінін немесе аныктау органынын кылмыс белгілерін табуы. Әдетте ұрлык, белгілері бар оқига туралы хабар алғаннан кейін алды-мен мәлімдеушіден кыскаша жауап алу керек. Лезде сезіктілерді іздестіруді ұйымдастыру үшін жауап алуды неғұрлым аз уакыт алу керек. Егер жәбірленушінін мәлімдемесінде қайшылыктар болса немесе баска себептермен күмән тудырса, кылмыстык істі қозғау туралы мәселені шешу үшін окиға орны карайды.
Ұрлык кылмысын тергеудің бастапқы кезеніне үш әдетті тергеу жағдайлары тән:
1) кылмыс жасағанда сезікті түлға ұсталды;
2) кылмыс жасағанға сезікті түлға ұсталған жок, бірақ ол туралы белгілі мәліметтер бар;
3)кылмыс жасаған тұлға туралы мәліметте күкык корғау органдарында жок.
Аталған жағдайлардын тергеушінін немесе аныктау жүргізетін адамның іс-әрекетінің арнайы бағдарламаса бар.
Бірінші тергеу жағдаятының максаты ұсталган адамның жа-салған кылмысқа катыстылығы туралы жалпы дәлелдемелерді жинау (окиғанын нақты мән-жайларын аныктау, ұрланған зат-тың жаткян орнын табу, т.б.). Бұл жағдайда тергеуші әрекет-терінің келесі бағдарламасы тиімді болады: ұстау, жеке тінту, кажетті жағдайда — сезіктіні куәландыру; оқиға орнын карау; жәбірленушілерден (немесе материалды жауапты түлғалардан) және куәгерлерден жауап алу; сезіктіден жауап алу; сезіктінін тұрғын орнын тінту.
Екінші тергеу жағдаятында тергеудің негізгі бағыты — кыл-мыстың материалдық шығынын зерттеу, сезікті түлғалар тура-лы, үрланған мүлік пен күндылықтар туралы, кылмыстын ба-ска мән-жайлары туралы дәлелдемелерді жинап, бекіту. Бұл жағдайды бастапкы тергеу әрекеттерінің келесі жүйесі тиімдірек болады: жәбірленушілерден немесе материалды жауаптылыгы бар тұлғалардан жауап алу; оқиға орнын карау; куәгерлерден жауап алу; сот сараптамасын тағайындау. Сонымен бірге тиісті жедел-іздестіру шаралары жүргізіледі.
Үшінші тергеу жағдаятына тергеушінің іс-әрекеттері зерт-теу-іздестіру бағытында жүргізіледі және ең басты міндет жа-салған қылмыс туралы деректерді іс жүргізуден тыс тәсілдер арқылы алу болады. Бұл жағдаятка жоғарыда айтылған тергеу әрекеттерінен баска, қылмыс жасаған тұлға мен ұрланған зат-ты іздестіруге бағытталған жедел-іздестіру шаралары тән бола-ды. Ол үшін кылмыс жасау тәсілі бойынша, окига орнында та-былған іздер және ұрланған мүліктің белгілері бойынша криминалистік есеп пен басқа шараларды колданып тексеру жүргізіледі.
Тергеу барысында калыптасатын жагдаяттарға байланысты жоғарыда аталған бастапкы тереу әрекеттерінің бағдарламала-ры өзгеріп отырады және ол өзгерістер тергеушінің міндет-теріне, сонымен қатар нақты жағдайда алынған акдаратка бай-ланысты болады.