- Тарихтың бүкіл өн бойында саяси кикілжіңді, оның себептері мен мазмұнын теориялық тұрғыдан зерттеу, философиялық және әлеуметтік–саяси ойлардың шеңберінде жүргізіледі.Ең басты назар әрдайым шешілуінің негізгі тәсілі ретінде, отырады.Қозғалыпотырғанпроблеманың бізге дейінжеткеналғашқызерттеулері көне үнді ведалары ежелгі Египет, Грекия, Вавилон, Қытайойшылдары – Анаксимандар, Гераклит, Сунь-зцы, Конфуций және де өзгелер тарихынан қолға алынған болатын. Міне осылар, кикілжіңді процесті айқындау әрекетін қолға қана қоймай, сонымен бірге олардың алғашқы себептері мен әлеуметтік маңызын айқындай отырып, конфликтологияның алғашқы өкілдері болды. Олардың пікірі бойынша, барлық нәрсенің дамуыныңкөзі тұрақтытүрде бір-біріне қарама-қайшы жағдайда болатын және де оладың бір-бірімен әрдайым қақтығысқа әкеп соғатын материяға тән оң және теріс жақтардың өзара қарым-қатынасы.
Кикілжіңдер қоғамның табиғи және мәңгі жағдайы ретінде Антикалық заман өкілдеріне деПлатонға, Аристотельге, Гомерге, Демокритке, Цицеронға, Лукрецийге көрінді.
Жалпы философиялық пайымдаулардан алшақтай отырып олар, кикілжің мен зорлық-зомбылықтың нақтырақ мақсаттарын талдауға тырысты. Алға қарайбелгілі бір қадам кикілжіңдердің пайда болу себептерінтүсіндіруде де жасалынды. Саяси және психологиялық детерминанттарға (себептерге) демографиялық, географиялық, биологиялық, экономикалық және өзгеде түсіндірмелер қосылды.
Ежелгі дәуір ойшылдары қоғамдық даму үшін кикілжіңдердің қажеттілігін сезіне отырып, оларды бейбіт жолмен шешудің тек мүмкіндігін ғана емес сонымен бірге өмірлік қажеттілігін де сезінді. Кикілжіңдерді жіктеудің алғашқы қадамдары да қолға алынды. Мәселен, Цицерон алғаш болып әділ және әділетсіз соғыстар жайлы айтты. Ол әділ соғыстарға келтірген зұлымдықтар үшін кек алу мақсатында немесеелге баса-көктеп кірген жауды қуып шығу үшін жүргізілген соғыстарды жатқызды.
Орта ғасырлардың қоғамдық өмірінде діннің үстемдік етуі сол заман ойшылдарының ғылыми-теориялық ізденістерінде жан жақты көрініс тапты. Адамдар мен олардың қауымдастықтарының арасындағы кикілжіңдерді қатынастырдың ең маңызды себептерінің бірі ретінде алдыңғы орынға қойылшған. Құдай еркі мен әлемдік рух жарияланды. Әсіресе, философ – схоласт Фома Аквинский Құдай адамдармен тұтастай халықтардың бағынбағандықтары үшін, діни сенімнен алшақтап кеткендіктері үшін жазалап отыоуға мәжбүр деп есептеді. Міне, сондықтан ол крест жорықтарын, инквизицияны ақтап отырды.Сонымен бірге ол орталықтанған биліктің жекеленген феодалдардың озбырлығына қарсы бағытталған әскери іс-шараларын қолдап отырды. Алайда оның пікірінше мұндай жағдайда, орталық биліктің қимыл-әрекеттерідіни билік тарапынан бағытталып отырылуы тиіс. Шамамен дәл осы уақытта «дінсіздерге» қарсы бағытталған мұсылмандардың қасиетті соғыс тұжырымдамасы-жихад немесе ғазауат пайда болды. Ал одан ертеректе, көне өсиеттің догмаларына негізделген иудейлік «қасиетті соғыс» тұжырымдамасы пайда болды.
Сол заманның талабына жауап берген діни детерминизм мен кикілжіңдерден туындайтын зорлық-зомбылықтарды ғана емес сонымен бірге тұтастай дүние жүзілік қоғамдық дамуды да алуан түрлі себепті байланыстар тұрғысынан түсіндірумен салыстырғанда кері кетушілік болды. Сондықтан қайта өркендеу дәуірінің философиялық және саяси ойыныңөкілдері-Н.Макиявелли, Т.Гоббе, Я.А.Коменский, Дж.Уинстенли, А.Смит,У.Годвин, Р.Оуэн т.б. кикілжіңдердің себебін зеттелуді осы қоғамдық құбылыстың жерн бетіндегі негізіне қайта алып келді. Олар-өркөкіректік, жаулық, қарсыластық, сенімсіздік, адамдардың атақ-абыройға деген қызғанышы секілді кикілжіңдер мен зорлық–зомбылықтардың пайда болуының субъективті-психологиялық дитерминантына (себептеріне) көбірек назар аударды. Мұнымен қатар кикілжіңніңтүп негізі ретінде психологиялық–экономикалық фактор болып табылатын мүліктік теңсіздікті туғызатын адамдардың меншікке ұмтылысы қарастырылды.
Жаңа заманның философиялық және саяси ойшылдарының өкілдері-Ж..Ж .Руссо, Вольтер, П.А. Гальтон,Г.Лейбниц, Ш.Монтескье және т.б. кикілжіңдердің пайда болу себептерін зерттеуді жалғастырды. Қазіргі заман көзқарасы тұрғысынан алып қарағандағы олардың даусыздықтанкейде емес пайымдаулары бұрынғыларға қарағандакөбірек негіздемеге ие болып, өз заманы үшін алға қарай басқан елеулі ғылыми жаңалық болды.
Бірінші бағыт- кикілжіңдердің пайда болуының алуан түрлі себептілігі (Клаузевиц, И.Кант,Г.Гегель). Олардың пікірі бойынша кикілжіңдермен зорлық-зомбылықтардың түбірі адамдардыңсезімдері мен еркі болып табылады. Олардың пайда болу көзін жою мүмкін емес ол адамның табиғатында бар нәрсеол зорлық-зомбылық етудің механизмі адамдардың практикалық әрекетіне тән. Сонымен бірге кикілжіңдердің түпкі негіздерінің себептері алуан түрліяғни ол: психологиялық социологиялық, саяси, экаономикалық, рухани, демографиялық, географиялық этникалық, конфессионалдық, тұлғалық жапғдаяттың және т.б. секілді бірқатар слебжепдтердің туындысы ретінде болады.
Кикілжіңнің де және онымен бірге жүретін зорлық-зомбылық кездейсоқ болып табылмайды, бэұл қоғамдық-саясипроцестің қажетті құбылыстары. Бұдан шығатын қорытынды: әлеуметтік кикілюжіңдермен зорлық-зомбылықтардың негізгі көзі – бұл әлеуметтік топтар ұлттар, мемлекеттер арасындағы саяси қатынастар. Мұндай қорытындыға прусс генералы және әскери теоретигі Кщ.Клаузевиц келді. Ол халықаралық әскери кикілжіңдердің табиғатывна тереңірек әрі жан-жақты анықтама бюерді және мүның ол кикілжіңдер мен зорлық-зомбылықтардытеориясын едәуір ілгерілетін.
Кикілжіңдердің ең алдымен саяси астарын немісттің ұлы философтары И.Кант пен Гегель көре білді. Мәселен Г.Гегель киокілжіңдердің басшы себебін бір жағынан “қордың жинақталуы” мен “еңбек байланған топтың”ароасындағы әлеуметтік қарама-қарсылықтан көрді. И.Кан т болса мемлекет басшысының тұлғасының тайталасты қатынастардың дамуындағы рөліне айрықша назар аударды.
Екінші бағыт кикілжіңдердің пенкалогиялық идеологиялық детерлмениленуі (А.Шопенгауер, Ф.Нице, А.Дюринг, Н.Бердаев,Л.Гулплович, К.Карутений) Әлеуметтік кикілжіңдердің себьептері ретіндже адамдардың өздерін көһрсетуі мен қарлсылығының шектенешыққан тәсілдеріне психикалықтұрғыдан бейімділігіменбайланысты болып келетін олардың әлеуметтің және жеке кеудем-соқтығы секілді факторлар алға тартылады Бұл кеудемсоқтықтар сонымен бірге идеологиялық негіздемеге ие болады.
Өз кезінде кикілжің табиғатының психологиялық идеологиялық түсіндірмесі оларды мынадайқорытындыға алып келді қоғамдық дамудың негізітарихи тұрғыдан іргелі саяси қатынастардың шеңберіндеболатын тікелейсаясизорлық-зомбылық болып табылады. Бұл ереже өзінің теориялық негіздемесін “зорлық-зомбылық теориясында тапты” Шынайы тарихи прорцеске осы бағыт өкілдерінің бірі Ф.Ницшеніңкикілжіңдері теориялық тұрғыдан негіздеуі елеулі ықпал етті. Ф.Ницше көзқарасының негізінде “материя” мен “рух” секілді классикалық философиялық категориялық кез-келген қолайлы тәсілдер арқылы жететін “билікке “күшінеқұдіретіне) дегенжігерретінде “өмірге”алмастыру жатты.
Үшінші бағыт- кикілжіңдердің әлеуметтік –эканомикалық дертермиленуі (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин). Әлеуметтік зорлық-зомбылық теориясын құра отырыпМарксизм –ленинизм классилктері қалыптасқан өндірістік қатынастардан және өндіріс құрал жабықтарына деген тең емес қатыонастардан келіп туындайтын әлеуметтік-эканомикалық өмірбдің қарама-қайшылыввқтары әлеуметтік саяси егестерді тудырады дегенді алға тартты оның түп-тамыры егуші таптардыңсаясатында жатыр, ал кикілжіңнің өзі таптық күреске антогонистік әлеуметтік –саяси қатынастарды шешуге қарай ойысады. Сондықтан К.Маркс теориясынжақтаушылар қоғамдағы кикілжіңді қарастыра тырып , бастыназарды үлкенсаяситоптардыңегесінеаударады. Олдардыңбасьты зейіні сол немесе өзге күшлтердің іргелі–қайшылықтары мен мүдделеріне қатынасты макросоциологиялық өлшемдерде шоғырланған. Осы бағытта жақтаушыларды өмір сүріп жатэқан жүйені өзгертуге деген қызығушылық біріктіреді ол осыдан келіп ттіптен қоғамның қайта өзгеруі жайлы концепция туындайды. К.Маркстың кикілжіңдер теориясын қазіргі заманның кикілжіңді өзгертпеушілер “іргелі құрылымдық қарама-құайшылықтар теориясы” деп атады.
Әлеуметтік кикілжіңнің қазіргі заманғы тұжырымдамаларын талдауға көшен отырып әлеуметтік кикілжіңді іргелі зерттеу дәл осы ХХ ғ –да басталғандығын атап өтуіміз қажет. Бұл тұжырымдамалар өткен заманның детерминитстік теориясына қарағанда зейінді кикілжіңнің пайда болуы мен өрбуіне ғана емес сонымен біргеоның функционалды аспектілеріне қарай аударады.
Егер декикілжіңді зерттеуге қатысты бүгінгіқолда бар амалдарды жалпылайтын болсақ онда өзінің жиынтығында қоғамдық өмірдің осы көп аспектілі құбылысын сипаттайтын үш бағытты бөлік көрсетуге болады.
Бірінші бағыт-эмоционалды психологиялық бағыт-бұл кикілжіңді қабылдау мен зерттеугеқатысты ерте замандарданбері кездесетін және кикілжіңді негіздеудің қазіргі заманғы тұжырымдамаларында елеулі рөль ойнайтын ең кең тараған дәстүрлі амалдардың бірі. Оның негізінде кикілжің табиғатын адам табиғатының өзімшілдік жаулығы мен агрессиялығы арқылы көрсету жатыр.
Екінші бағыт- диалектикалық. Бұл амал әсіресе біздің елімізде кең тараған. Ол қарама-қайшылықтарды құбылыстардың өзінің мәніндеайқындаудан келіп туындайтын және де осы қарама-қайшылықтарды қоғамдағы қозғалыспен өзгерістердіңкөзі ретінде алыпқарастыратын диалектиканың дәстүрлеріне негізделеді.Осы көзқарасты ұстанушы зерттеушілердің көпшілігі (марксистер) әмбебап әлеуметтік кикілжің ретінде өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қарама-қайшылық деп атайды. Олардың пікірі бойынша міне осы қарама-қайшылықтың негізінде өзге де әлеуметтік қарама-қайшылықтар пайда болады.
Үшінші бағыт-әлеуметтік түрткілеуші. Бұл Макиавелли, Гоббс, Вебер, Маркс және т.б өткен заман ойшылдарында кездескен өте кең тараған және де әмбебап амал. Бұл амал, кез-келген кикілжіңнің түбінде мүдде жатыр деген тұжырыммен байланысты.
Қазіргі заман конфликтологтарының пікірлерінің алуан түрлілігі келтірілген бағыттар шеңберінде кикілжіңді зерттеуде бір немесе өзге амалды жақтаушыларды біріктіретін тұжырымдарды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Табиғи-детерминизм тұжырымдамасының өкілдері (Р.Мак-Дугал, Дж.Блейни, ДжДоллард,К.Лоренц, Р.Арди және т.б) кикілжің табиғи сұрыпталу мен өмір сүру үшін күрестен келіп туындайды. Олар жануарларға қаншалықты тән болса, адамдарға да соншалықты тән. Міне сондықтан табиғи детерминизм тұжырымдамаларын жиі түрде социал-детерминистік деп те атайды. Кикілжіңді қақатығыстар-қоғамның өмір сүруінің “биологиялық заңы” болып табылатын оның табиғи жағдайы. Әлеуметтік зорлықты қолдану кезінде айрықша қабілетті, генетикалық тұрғыдан толыққанды халықтар мен жекелеген тұлғалар тірі қалады.
Табиғи детерминизмді жақтаушылардың ішінде ең көп тараған геосаяси және неомалытузиандық теориялар болды. Алғашқы теорияның өкілдері әлуметтік кикілжіңдердің себептерін, өмір сүру кеңістігінің жетіспеушілігіжағдайында тірі қалуды білдіретін-географиялық фактордан көреді. Ал кез келген мемлекет таласа алатын территория тек табиғи қасиеттер мен оларға деген қажеттіліктермен ғана емес сонымен бірге күш-қуат факторымен де, яғни мемлекеттің оған қажетті кеңістікті иеленіп алу қабілетімен де айқындалады. Сондықтан олардың пікірінше соғыс, мемлекеттің табиғи өсімін қамтамасыз етеді.
Табиғи детерменизм тұжырымдамасына неонәсілшілдік (неорасистік) теорияларды да жатқызуға болады. Бұл теорияларда белгілі бір нәсілдің немесе ұлттың табиғи артықшылығы кикілжіңдер мен зорлық- зомбылықтың, мәңгі араздық пен әлемде өмір сүру мен үстемдік етудің көзі болып табылады. Соғыс болса нәсілдер арасындағы күрестің ең жоғары формасы болып табылады. Бұл теориялардың негізгі ерекшеліктері әлуметтік кикілжіңдерді биологиялық кикілжіңдерге алып бару, әртүрлі нәсілдер арасындағы табиғи теңсіздікті жариялау, сондай-ақ биологиялық категория ретіндегі нәсілдің әлуметтік-тарихи категория ретіндегі ұлтпен араласып кетуін жариялайды. Соңғы жағдайда әңгіме қандай да бір нәсілдің емес, қандай да бір ұлттың, қандай да бір халықтың, керек болса шағын этностың биологиялық артықшылығы жайлы болып отыр.
Әлуметтік-психологиялық детерминизм тұжырымдамасының өкілдері- З.Фрейд, Л.Козер, В.Парето, Г.Моска, Э.Микельс, Дж. Гелбрейт, Д.Перри, А. Бергсон, Л.Гумилев және т.б. жекелеген тұлғалар мен әлуметтік топтардың психикалық ерекшеліктеріқогамдық дамудың барлық құбылыстары мен процесстерінің, соның ішінде кикілжіңді құбылыстардың ең басты факторы болып табылады дегенді қуаттайды.