Экспериментатор екі құбылыстың А және В арасындағы сепетті байланыс болжамын тексереді. Себептілік түсінігі ғылымда бәршама күрделі ұғым болып табылады. Екі құбылыс арасындағы себепті байланыстың эмперикалық белгілерінің қатары кездеседі. Бірінші белгі себептер бөлінуі. Егер экспериментатор эксперименталды әсер етуден кейін обьектіде өзгерісті байқайтын болса, эксперименталды әсер обьектіде өзгеріс әкеледі деп айта алады. Екінші белгі-екі ауыспалыарасындағы статистикалық байланыстың қатары. Басқаша айтқанда ауыспалы лар арасында не эелілік корреляция вербальды интеллект тек мектептегі үлгерім деңгйі, не желілік емес парреляция белсенділік деңгейі мен үйренудің эффективтілігі деңгейі.
Эксперименталды жағдайдағы сыртқы ауыспалы ларды экспериментатор бақылап отыруы керек. Сыртқы ауыспалы лар арасында екі ауыспалыажырытылады. 1. Жанама ауыспалы лар жүйесіздікті тудырып, сенімді емес мәліметтерге әкелетін фактор. Олар уақыт факторы, индивидуалды ерекшеліктер т.б. 2. Қосымша ауыспалы лар себеп пен әсердің арасындағы байланысты зерттейді.
Жеке болжамды тексергенде қосымша ауыспалы ның деңгейі зертелетін шындықты деңгейімен сәйкес келді. Мысалы, тікелей және жанама асте сақтаудың байланысын зерттегенде балалар біркелкі жаста болуы керек. Жас бұл жерде қосымша ауыспалы . Егер жалпы болжам зерттелетін болса, онда эксперимент қосымша ауыспалы ның әр түрлі деңгейлерімен, әр түрлі жастағы балаларды қатыстыра отырып өткізіледі.
Қосымша ауыспалыэкспериментте маңызды орынға ие. Бақылау ауыспалы сы деп аталатын қосымша ауыспалыфакторлы экспериментте екінші негізгі орынға ие болады.
Эксперименттің мәні тәуелсіз ауыспалы ны бақылап, ондағы өзгерінстерді тіркеуге алып, сыртқы (жанама) ауыспалы ларды тіркеуге алып, отырады.
Зерттеушілердің тәуелсіз ауыспалы ның саналық және сандық түрлерін ажыратады. Тәуелді ауыспалы лар ішінде Базисті ауыспалы ға әсер ете алатынжалғыз тәуелді ауыспалы .
Зерттеуші зерттеу жүргізуде тәуелсіз ауыспалы лығы сүйенуі керек. Ереже сақталған жағдайда ғана эксперимент таза болып есептеледі. Бірақ көбінесе экперимент барысында бір ауыспалы ға әсер еткенде, онымен қатар басқалары да өзгереді. Мысалы, қарапайым двигательмен жұмыс істеу кезінде сәтсіздігі үшін сыналушына жазалайтын болсақ, жазалау сыналушыда үрей немес қорқыныш туғызып нәтижесінде дағдылану жымдамдығы төмендеп қателік жасауы көбеюі мүмкін. Жазалау бұл жерде тәуелсіз ауыспалы ны, ал дағдылану жылдамдығы тәуелді ауыспалы .
Эксперименталды зерттеу өткізуде негізгі мәселе тәуелсіз ауыспалы ны анықтау және жеке оны басқа ауыспалы ларды бөлу.
Психологиялық экспериментте тәуелді ауыспалыретінде мыналар қатыса алады:
- тапсырманың сипаты.
- Жағдайдың ерекшелігі (сыртқы жағдай)
- Сыналушының өзгертуге келетін ерекшеліктері.
Ауыспалы ның төртінші түрі сыналушының константты сипаттамасы. Бұл интелект, жасы, жынысы т.б. Бірақ та Дружинин оны өзгертуге болмайды, оны тек бақылай аламыз дейді.
Тәуелді ауыспалыретінде верталды және верталды емес жүріс-тұрыс алынады. Оған мыналар жатады: лабиринтпен жүрген егеуқұйрықтың жіберген қателіктер саны, мәселені шешуге сыналушы жіберген уақыты белгі ұзақтығына сыналушының реакциясы т.б. тәуелді ауыспалысенімді және жарамды болуы керек. Ауыспалы ның сенімділігі белгілі уақытта жағдайдың өзгеруінің тұрақтылығына көрінеді.
Тәуелді ауыспалы ның үш түрі көрсетіледі:
- Бір мезгілдік;
- Көп мөлшерлі;
- Фундалинталды.