Темпераменттің салыстырмалы анализ теориялары

1. Алдын қарастырылған темперамент теориялары бір-бірімен келісілмеген және бір-бірінен өзгешелін тұрады. Ең алдымен зертеушілер типтермен жұмыс істей ма жоқ типологиялық топтармен ба, типтер саны олардың реті белігілі бір мағына ие ма, деген сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтар темперамент жаратылысы мен маңызы түсінігінде өте маңызды.

Типтер санының сұрақтары, факторлық теориядан бастап ешқандай мәнге ие емес және де Анастази көрсеткендей бұл сұрақтар мағынасыз. Мысалы Гиппократ жолын қушы Гален алдымен темпераменттің 9 типін бөліп көрсетіп кейіннен Гиппократ типологиясының дұрыстығын сақтап, жоғары баға береді. Э.Кречмер 4 конститутционалдық тип бөліп одан соң тағы анықталмаған аттың типін көрсетті. Бірақ кейінгі зерттеулерінде Кречмер тек 3 типті ғана қарастырады. У.Шелдон ұқсас бейнеде 4 типті бөліп көрсете отырып (Висцеротоник, соматотоник, церебротоник, аралас) қарастыруға 3 типті қолданады. И.П.Павлов бірінші 3 типті (ВНД қозғыштық, орталық, тежелгіш) орталық жүйке қызметін бөліп көрсетеді. Павлов орталық типте 2 модификациясын бөліп ескі классификация мен топтастырумен сәйкес келетін 4 типті шығарады. Г.Айзенктің негізіне 2 қарама-қарсы экстроверсия-интроверсия, тұрақтылық-мазасыздық факторларын енгізген 4 типі қалады. Дәл осындай акцентуацияланған жеке адамның клиникалық зерттеулер негізіндегі санды К.Леонгардта қалдырған.

П.В.Симонов 4 ми құрылымының кестесін пайдалана отырып Гиппократ көрсеткен 4 классикалық типінің пайда болу түсінігін табады. Жиналған мәліметтер зерттеушілердің көпшілік теориялары 4-пен тең келетін санмен шектелуге үйір болып алғандығын көрсетеді. Бұны кездейсоқ үйлесу деп айта алмаймыз. Жоғарыда келтірілген тәсілдердің ешқайсысына сандары 4-пен тең келуі керек деген ешқандай түрдегі шарт қойылмайды. В.Д.Небылицин ғылыми теорияның ескілігі оның дұрыстығын көрсетпейді деп дұрыс айтқан. Қазіргі уақытта типтер (немес топтар) санының мәселелері темперамент ғылыми теориясының құрылымда негізгі мәнге ие болса да жоғарыда келтірілген теориялардан қанағаттанарлықтай жауап алмаған.

2. Гиппократ бөлінген типтерді сызықтар ретіне қойып холерик пен флегматикті қарама-қарсы типтер деп есептесе, ал сангвиник пен мелонхоликті олардың арасына орналастырды. Сангвиниктер холериктерге, ал мелонхоликтер флегматиптерден алдын. У.Кречмердікі сызықтарда орналасу реті пикник, лептосоматик, атлетик, дисластик және анықталмаған. Кречмер психикалық ауытқуларды еске түсіретін белгілерді ескере отырып, тығызда орналасуға, типтердің сызықтық ретін сақтап, қатарын 3 шектеп бірақ олардың ретін ауыстырады. Бір шетінде циклотомик (пикник), қарама-қарсысында шизотомик (лептосоматик), ал олардың арасында иксотомик (атлетик) тұрады. Шелдон бір жағында салмақты және қолпылдаған эндоморфты (висцератоник) ал қарама-қарсысына нәзік жіңішке эктоморфты (церебротоник), олардың арасына сымбатты берік (қатты) мезоморфты (соматотоникті) орналастырады. И.П.Павлов жүйке жүйесі типтерінің сызықтық ретін сақтайды. Ең шеткілері күшті «ұстамсыз» (холерик) және әлсіз «тежелгіш» (мелонхолик) типтерін орналастырып, олардың арасына күшті, байсалды, салмақты қозғалмалы (сангвиник) және байсалды инертті (флегматик) орналастырады. Флегматик бұл схемеда холерик пен сангвиник арасында мелонхоликтен алдын орналастырады. Орындалған сызықтық схемадан Г.Айзернктің 4 темперамент типінің орналасу айырмашылығы, ол шеңбер айналасына орналастырады. Әртүрлі схемаларды салыстырулар олардың арасындағы келіспеушіліктерді табады. Кестеден көрініп тұрғандай Кречмермен Шелдон схемалары өздерінің арасында және Гиппократтікімен келіспейді. Жоғарыда айтылып өткендей бұл кестелер тиянақсыз бөлінгендері үшін бірнеше рет сынға алынған. Сонымен бірге Гиппократ типтерімен келіспеушілік темпераменттің дене құрылымымен байланыстылығындағы конститутционалды теория қанағаттанарлықтай түсінік бере алмайтындығын көрсетеді. Дәл осындай келіспеушілік Гиппократпен Павлов схемалаларында да байқалады.

Темперамент типтерінің сызықтық схемадағы орналасу реті