«Психолог рөлін түсіндіру» бөліміне жатқызылған сұрақтар бірінші және екінші емдеу кезеңдерінде жиі пайда болатындығы анықталған. Көмек беру жағдайын анықтаудағы кеңесші тсхникасының сипатымен салыстырыңыз (2-пупктті қараңыз).
Қыздармеи әңгімелесу кезінде уақыттың тең жартысы беиімделу мәселелерін анықтау меи зерттеуге жұмсалған. Бұл сұрақтар әңгімелесудің 1-ші кезеңінде көп уақыт алып, 2-ші кезеңде өз шыңына жеткен және біртіндеп қалған кездесулерде екінші жоспарға ығыстырылып отырған. Бұл жерде клиенттің жеке проблемаларына қатысты өзіндік бағдарын ашық айта алуға бағытталған кеңес берушінің жұмсаған күшінің сипатымен параллель жүргізуге болады (3, 4, 5-пункттерді қараңыз). Мисс Льюис сонымен қатар субъектінің өз проблемасын тәптіштеп сипаттауына ниеттендіру деп қарастырылған кеңесшінің сөздері терапияның бастапқы кезеңдерінде жиі кездесіп, өз шыңына 5-кезеңде жеткенін де анықтаған.
5-шіден 8-кезеңге дейін субъектінің оған берілген мәліметтердің түрлі аспектілері арасындағы байланыстарды түсінгенін көрсететін пікірлерінің аса көбейгені бақыланған. Бүл автордың сипаттауы бойынша инсайттың пайда болуын және өзіндік санаға қол жеткізу процесіп еске түсіреді (б, 7-пункттерді қараңыз). Бұл субъсктінің қабылдай бастаған ішкі процестерінің вербалды көрінісі, олар 8-ші кезеңде күштірек, ал 9-шы және 10-кезеңдерде бәсеңсіген.
Бұл жерде жоспарлауға — жаңа қадамдарға, жаңа шешімдерге, болашақтағы перспективаға арналған әңгімелер аса маңызды. Мәселелердің бұл түрі алдыңғы қатарға тек соңғы кезеңдерде шығады, ал шыңына тек соңғы кезеңде жетеді.
Осылайша болуы алдында жаңа шешімдерді түіну және оң әрекеттерді іске асыру тарауында (6′, 9-пункттерді қараңыз} сипаталған кезеңдердің объективтілігін көрсететінін айтпаса да болатын шығар. Сыналушылардың жоспарланған және жасалган әрекеттерінің нәтижелері туралы пікірлерінің осылайша өсуі де онымен тығыз байланысты. Мұидай пікірлер соңғы кезеңде жиі кездеседі.
Терапияның соңында ғана субъектінің психологпен қоштасқысы келетін ииеті ретіндегі ескертулер болар-болмас орыи алады. Көмек керек еместігін белгілері ешқашан үлкен пайызды құрамайды. Олар тек 9-шы және 10-шы кезеңдерде, көбінесе 10-шы кезеңде (12 пунктті қараныз) кезлеседі.
Бойжеткен мен психолог арасындағы достық әңгіме ретінде жіктелетіп пікірлср кезеңлердің кез келгенінде сирек кездеседі, бірақ оиың саны 10-шы кезеңде тез көбейеді. Бұл әдеттегі феноменге түсініктеме бұрын берілген (11, 12-пункттерді к,араңыз}.
Сірә, бұл зерттеу басқа әдістер және басқа терминдердің қолданылғанына қарамастаи, осы тарауда жазылған емдеу процесінің субьективтік талдауына ұқсас, терапияныц сипаттамасы болып табылатып сияқты. Сондықтан да ол біліктілікпен өткізілетін емдік әңгімелер — элементтері бірінен соң бірі келетін күрделі үзбе ретіндегі біртұтас процесс дейтін болжамды тексеру жұмысын әрі қарай жалғастырудың қажеттілігін анықтайды. Әрі қарай біз осы элеметтердің әрқайсысыиа толығырақ тоқталамыз.
Кеңес беру түріне және кеңес беруші өз жұмысын іске асыратын жағдаятқа байланыссыз, индивидті емдеу барысында қабылданатын, не жеңіс, не жсңіліске әкелетін маңызды шешімдердің көпшілігі бірінші сеанста-ақ қабылданып қояды. Осындай шешімдерді кеңесші қандай да бір берік негізге сүйенбей, санасыз және «клиникалық сезіну» арқылы ғана жиі қабылдайды. Осы тараудың мақсаты кеңесшінің клиентпен бірінші кездесуінде болатын проблемалардың талдауы, тіпті айтқанда қайсыбір жағдайда қолданылатын терапевтік тұрғыиы қабылдауды анықтау мәселесі, жағдаяттың қандай элементтеріне терапия барысында баса назар аудару керек және қолданылғап әдісті сезіну немесе интуициямен емес, бақыланған шындыққа байланысты мәселелерді анық айқындау болып табылады.
Клиенттің келуі. Маман немесе кеңесші клиенттің мінез құлқындағы проблемалар, симптомдар мен алғышарттардың аса көп түрлілігіне үлкен көңіл бөледі. Көмекті қабылдауға деген индивидтің бағдарларының әрқилылғы мен осы бағдарлардың бүкіл терапевттік процеске әсеріие тым аз көңіл бөлінеді. Енді клиенттің көрсетілетін көмекке деген осындай бағдарларының бірнеше нұсқасын қарастырып көрейік.
Сот қызметшісі клиникаға ертіп келген бала жөніндегі жағдайды мысалға алайық. Бала тұйық және жабырқаңқы болды. Ол, сірә, психологті судьяның көмекшісі деп санап, кез келген достық ықыласқа қарсылық көрсетіп отырды. Оған көмек керек еместігін жәке бүл клиникаға өз еркімен келмегендігін әрбір ым-ишарасымеи, әрбір интонациясымен көрсетіп отырды. Осындай жағдайда кенес беру мүмкін бе? Басқа мысал: терең стресс алғап жас қыз колледждегі кенес берушіге өзі келген, оның терапевтпен тез арада сейлесуі керек және бұл жерден көмек алатынлығына сенімді. Түрінен көмекті қатты қажет етіп түрғаны байқалады. Клиникаға анасы алып келген балада мүлдем басқа бағдар байқалалы. Ол емделуге қарсылық керсетуі мүмкін, өйткені ол анасына көрсеткен қарсылығы. Ол процедураларға тұтастай немқұрайлы болуы мүмкін. Дәрігер кабинетімен ұқсастыгы болғандықтан, одан қорқуы да мүмкін. Мұидай баланын шын мәнінде көмекке ұмтылуы сирек болады. Ол оның ата-анасы керек еткендіктен ғаиа осында келеді. Клиникалық қатынастың тағы да бір мысалы: факультет деканы студентті кеңес берушіге не сабақ үлгерімі нашар болғандықтан, немесе т.б. себептерге байланысты жібереді. Мұндай студент көмекті қажет етуі және белгілі деңгейде оны сезінуі де мүмкін. Оның негізінде көмекті қажет еткенімен де, осы процеске соншалықты ынтасыз, кеңес берушіге енжар түрде бағынуы мүмкін.
Терапевттік және кеңес беру кемегінің кейбір бағдарларының түрлері осындай. Кеңесші индивидтің қарсы болғандарының бәрімеи де ассоциациялануы мүмкін, бірақ бар мәселелерді шешіп, барлық сұрақтарға жауап бере алатын адам болып көрінуі де мүмкін. Индивид емдеуге ден қойып, оны қарапайым іс деп ойлайды немесе кеңірек, өзі айтқандай, көмек алуға шешім қабылдап, бірақ кабинет алдында олай да, былайда жүріп өзін кіруге батылы жетпеген адамдай ұстауы да мүмкіи.
Бір пациоенгтердің көмек беруішнің көмегіне байлаиысты көп жақты бағдарлары бар проблемалар санына, сонымен қатар адамдардың да әр қилы түріне пропорционалды екендігін түсіне бастағап кезде ғана бұл мәселенің шын мәнінде қаншалықты күрделі екемдігін ұғынамыз. Эмоциялы дау-дамайы тереңі жасырынып индивид, қатігез заң бұзушы, ата-анасын күйзеліске ұшырататын жеткіншек, дұрыс мамандық таңдамағандынан зардап шегуші студент, өз жұмысын жақсы көрмейтін жұмысшы осының бәрі біз назар аударатын мәсемелер. Сонымен қатар біз адамдардың қабілет ерекшеліктері мен қасиеттерін, олардың тұрақты не түрақсыздығын, ақыл-ой дефектілерін, интеллектінің даму деңгейлерін білуіміз керек.
Осы негізгі ерекшеліктердің барлығын назарымызға ала отырып, сонымен қатар жіктеуге келмейтін ерекше жеке-даралық жағдайларды есептей отырып, біз мынандай сұрақ қоюымызға болады: кеңес берушінің нақты жағдайлар бойынша өз тұжырымдарын анық іске асыруының принциптерін бөліп алуға бола ма?
Емдеудің қай түрін қабылдау керек? Идеалды жағдайда клиентпеп және оның мәселесімен танысып болмайынша, қандай терапевттік ықпал жасау керектігі туралы сүрақтың шешімін кеңесші кейінге қалдырганды қалар еді. Нақты жағдайда бүл мүмкін емес. Көбіне бірінші кезеңдегі диагностика жемісті кеңес беруге кедергі жасайды. Сондықтан да емдеу жолын, егер аурудыц тарихы немесе мектептеп есеп түріндегі алдын ала алынған ақпарат болғанда, клиенттіц кабинетке келген кезіпен бастап немесе оның келуіне дейін жақсылап ойластыру керек. Кеңес беруші жауаптары емдеу әдістерін таңдаудагы шешуші фактор бола алатындай әр түрлі сұрақтарды өзіне қоюы керек. Біз осы сұрақтардың кейбіреулеріп терапиялық процесте олардың маңыздылығын талдау мақсатыида қарастырамыз.
Кейбір негізгі сүрақтар
Клиент стресс жағдайында ма? Әрбір сауатты маман өз клиентінің қаншалықты деңгейде қиналыс немесе стресс жағдайында екендігі туралы қорытындыны бірінші кезекте жасауы керек. Кейбір дисбаланс жағдайыиапн туындайтын нақты психологиялық дистресс болғанда ғана кеңесші көмектесе алады. Мұндай стресс басынан бастап-ақ және толығымен психикалык, сипатта болуы, ал олардың негізінде қажеттілік қақтығыстары жатуы мүмкін. Әлеуметтік бейімделмеген студент өзін бейімделгендеу сезінуге және сонымен қатар әлеуметтік қатынасқа түсер алдындағы өзін төмен және жарамсыз санау сезімінен арылғысы келеді. Басқа индивидті, бір жағынап, жыныстық қажеттіліктер, екінші жағынам, өзін кінәлі сезіну мазалауы мүмкін. Көбінесе стресс индивидтің қажеттіліктерімен шиеленіске түсетін қоршаған ортаның талаптарына байланысты туындайды. Мысалы, неке жас адамға жаңа міндетті жүктейді — кемелденген бейімделу және осы міндеттер оның тәуелді болу қажеттілігіне қарсылық тудыратын немесе оның жыиыстық қажеттіліктеріне тыйым салатын немесе оның үстемдік жасауға бағындыруға қажеттіліктеріпе қарсылық тудыратын күйзеліс түрінде де болады. Басқа жағлайларда сыртқы ортаның талаптары әлеуметтік топтар тарапынан болуы мүмкін. Белгілі бір топ ішіндегі басбұзар өз іс-әрекетінде не іштей ешқандай дау-дамайды сезінбейді, немесе оғап аздағап деңгейде қиналады, бірақ стресс немесе қиналу топтың ұсыиған ережелері оның өзінікімен қайшылыққа келгенде пайда болуы мүмкім. Үлгермеушілігін коллсдж жетекіпілері немесе оқытушылары тарапынан жазалау оның бойында психикалық стресс тудырмайынша, студенттердің оған мән бермеуі мүмкін. Біз көп уақыт бойы — негізінен, фрейдтік классикалық дәстүрге байланысты — дау-дәмайды ішкі психикалық феномен деп қабылдап келдік, кез келген дау-дамайда мәдени мазмұн болатындығын және көп жағдайда дау-дамай мәдениеттің жаңа талаптары мен индивидтің қажет-тіліктері арасында қарсыласу туғанда пайда болатынын есептеген жоқпыз.
Ортаның әсерімен емдеуді осындай қарсыласу болмағанда да жемісті пайдалануға болады. Мысалы, басбұзарлар тобын жақсы көшбасшылықпен және жақсы рекреациялық қалпына келтіру шарттармен қамтамасыз ету арқылы — біртіндеп заңға қарсы әрекеттерден қалыпты әлеуметтік белсенділікке бағыттап, өз нормалары мен қоғамдық норма арасындағы шиеленіске дау-дамайсыз, сауатты шешуге болады.
Бұл кеңес беруге де және психотерапияға қатысты алғанда да орыиды. Қажеттіліктер мен шарттар шиеленісіп, күйзеліс тудыратын жағдайларда ғана оларды шешу жолдары тиімді болады. Осыны дәлірек төмендегідей айқындауға болады: терапевтік нәтиже алынғанша, осы дау-дамайды шешуде туындаған күйзелістеп гөрі, индивид үшіи дау-дамай тудырған күйзелісті сезіну қиындау болуы керек. Он алты жастагы қыз бала анасыпың өзінен бас тартуына байланысты әлеуметтік қолдау мен ана махаббатыиың жеткіліксіздігіне байланысты қоғамға қарсы бағытталған мінез-құлық танытады. Қыз қиын жасөспірімдер мектебіне орналастырылды, ол жерде онымен психолог терапиялык, сеанстар жүргізеді. Энн әңгіме барысыида кейбір оң өзгерістерге қол жеткізді, бірақ анасының одан не себептен бас тартқандығын тусіне алмады. Ол әр кезде анасының оған келмегендігін немесе хат жазбағандығын ақтау жолын іздестірді. Анасы бақытсыздыққа ұшырап қалды ма деп те уайымдайды. Немесе анасы ауыр халде ме деп те қорқатыи. «Егер менің анама бір нәрсе болса, онда менде басқа ешкім қалмайды». Кеңес беруші: «Сен саған қамқорлық жасайтыи тағы біреудің бар екеидігіи сезесің бе?» — деп сұрағанда, Энн «Иә, бар, бірақ мені анамдай ешкім жақсы көрмейді», — деп жауап береді. Ол өз қиялында жақсы көруші ананың бейнесін жасап алғап, тек кейбір ксздерде ғана өзінің жалғыз және керексіз екендігіи сезінеді. Егер терапия ол әлі үйінде тұрып жатқан кезден бастап жургізілсе, онда негізгі дау-дамай тереңірек әрі анықтау сезілер еді, өйткені тек анасыпың іс-әрекеті ғапа әрдайым депривация сезімін туындатъш жәие бекітіп отырған.
Осы сураққа қатысы бар басқа мысал: 15 жасар ұл баланың ақыл-ой қабілсті ерекше, бұл баланың қиыидығы ол әйелдердің ішкі киімін ұрлауға әуестігіндс, осы үшін заң алдында бірнеше рет жауап та берген. Оқытушы оны клиника дәрігеріне жіберген. Бала стресс күйінде болды, бірақ берілетін көмекке деген сезімі екі үшты еді. Бірнеше кездесулер барысында ол өзіне шынымен көмек қажеттігін қайта-қайта көрсетіп отырған, сонымен бірге өз сезімдері туралы ашық айтуды мүмкін емес деп есептеген. Бүл терапевттік сәтсіздіктің мәні — өзінің сексуалды сезімдерін үғыну, тереңде жатқан ұстанымдарын сыртқа шығару -бұл бала үшін қиянат жасау кезіпде ұсталу немесе тұтқындалудан гөрі анағұрлым зор қиналыс пен күйзеліс болуында. Оның басқалар сияқты болуга, мінез-құлқын түзетуге тырысуы өзінің «ұятты» импульстерінеи туындайтын қиналысқа қарағанда жеткіліксіз. Осы нақты жағдайда тепе-теңдікті позитивті жаққа өзгертуге не себеп болатынын ойластыру қажет. Мүмкін, шынымен түтқындау немесе тұтқынға түсу қорқынышы стресс жағдайын күшсйтіп жібергенде, ол психотерапияны қажетсінер ме еді. Осы тепе-теңдік мәселесін әрі қарай зерттеу қажет, соның пәтижесінде кеңсе беру пе бермеу мүмкіндігің анықтауға болады.
Бір-біріне қарсы факторлардың арақатынасының өзгеруін анық байқау үшін бұған қарағанда жеңілдеу жағдаятты карастырайық. Бұл жағдай фонограммаға жазылған.
Артур — колледждің үшінші курс студенті, жиырма жаста. Оны, жоғарыда көрсеткендей, оқу дағдылары курсының талаптарына сәйкес кеңес берушіге жіберген. Бірінші әңгімеде ол кәсіби таңдау сияқты маңызды проблеманың бар екенін жай ғана айтып, өзінің үлгермеушілігіне көбірек көңіл бөледі. Әңгімелесудің бір кезеңінде ол сеанстардан не күтетінін былайша тұжырымдайды: «Менің міндетім, біріншіден, немен айналысатынымды анықтау, екіншіден, бағаларымды жоғарылату бұл басқа, мүлдем нақты міндет». Екінші, үшінші әңгімелесулер барысында сырттай көріністегі үлгермеушілік проблемасын мақсатты түрде алға тарта береді, ал төртінші сеанста өзін ашығырақ ұстап, мамандық таңдау сияқты күрделірек проблемадан қорқатынын айтады. Осыны фонограммадағы үзіндімен кәрсетейік. Артур ұстанымның қаншалықты маңызды екенін, егер емтиханнан құлап қаламын деп ойласаң, сол пәнді жек көріп кетесін және керісінше деп көрсетеді. Мынау әңгіменің жалғасы:
К. Сен ол туралы кейде солай ойлайсың, кейде ойламайсың.
С. Ия, бұл солай. Кейде бәрі саған қарсы сияқты, ал кейде
бәрі ойдағыдай болады, бірақ бұл тоқсанда маған барлық
пәндер ұнады, сол собептен бәрі де менің ойымдағыдай болуы
керек.
К. Сондықтан да саған тоқсан соңында пайда болатын қиын-
дықтарды кейінге қалдыру жеңілірек, солай ма?
С. Иә, мен солай ойлаймын. (Үзіліс және күледі.) Тоқсан
соңында проблема келесі тоқсанда қандай пәндерді таңдау
керек екендігімен шектеледі және сол сияқты.
К. Сонда да сен бұл жайында ойлағанды жәқсы көрмейсің,
иә?
С. О, жоқ! (Күледі.) Мен ол жайында уақыты келгенше
ойлағанды жақтырмаймын. Мен бірақ бұл жайында бос
уақытта ойланғанмын, келесі тоқсанда қандай пәнді таң-
дайтынымды анықтағым келді және сол сияқты, бірақ, е-е,
мен білемін, тап осыны келесі жолға қалдырғым келеді.
К. Сен мұны, қолыңнан келсе, кейінге қалдырғандьі қалайсың
ба?
С. Иә, дәл солай.
К. Бұл… нәрсенің бірі.
С. Оны істемеу керек, мен білемін.
К. Жоқ. Жарайды, сенің айналаңдағылар оны қолдамайды деп ойлайсың. Сен бұл жерге келгенде екі ұшты сезімде
болуыңның бір себебі — осы, бұл жағдайды саған кейінге
қалдыруға болатын нәрселер туралы ойлануга мүмкіндік болар
еді.
С. Иә, мүмкін, солай болар деген күдіктемін.
К, Оларды кейінге қаллырған өтен ыңғайлырақ қой, солай
ма?
С. Иә, солай. Бірақ айналадағылар (үзіліс)… оларды кейінге
қалдырмаған дұрыс: болар еді, ол анық.
К. Бірақ кейде ол проблемалар туралы ертерек ойлануға
өзіңді көндіру үшін де ерлік керек қой. |Өте ұзақ үзіліс.)
С. Оқу процесі жайында сіз өзіңіз не оилайсыз? Э-э, сіздің
көзқарасыңыз бойынша, орта деңгейде оқудың қандай тәсілі
дұрыс? Сіз қалай ойлайсыз, жана материал бойынша
конспект жасау керек, сонан соң оны қарау керек, әсіресе
білмейтіп жерлеріңді, немесе… (Ол солайша жалғастыра береді.)
Бұл стандартты жағдай, дегенмен ол клиенттің өз ұстанымын ашық айтуымен ерекшеленеді. Оны біршама деңгейде мамаидық таңдауға байланысты туындайтын шиеленістер проблемасы толғандырады. Ол осы сәт жақындағанын, ерте ме, кеш пе — әйтеуір бір шешім қабылдауға тура келетінін сезеді. Бірақ дау-дамай әлеуметтік жағдайлар әсерінен шиеленіспейінше, ол онымен кеңес беру процесінде кездесе алмайды. Кеңес беруші бұл проблемадан қашқақтайтынын анық түсінуге көмектескенде, үзіліс ұзаққа созылады, соның барысында студент әйтеуір бір шешімді қабылдайды. Шешімінің қандай екендігін оның келесі сөздерінен тусінуге болады, ол тақырыпты ауыстырып, мамандығына байлаиысты сүрақтардан ауытқиды және қалған уақытын түгелдей сабақ үлгеріміне қатысты мәселеге арнайды.
Келесі әңгімедегі кейбір үзінділер қысым мен басымдылық көрсету арқылы қайтадан қызықтыратын сұраққа оралып, клиенттің кеңес берушіге өз ойын аз да болса ашық айтуын әкелуге болатынын көрсетеді. Студент әңгімесін өзіне жағымды тексеруші емтихандардың нәтижелерінен бастайды.
К. Сіз бәрі жақсы өтіп жатқанын сезінесіз ғой? С. Мама кеше таңертең мен мисс Дж-мен деканның кабинетінде кездестім және келесі тоқсанда оқылатын сабақ кестесін алдым, ол менін келесі тоқсанда сурет өнерімен айналысқанымды қалайды және мен үшін әлеуметтану және әдебиет пәпдері пайдалы деп есептейді. Мен не таңдайты-нымды білмедім, оған барып кеңескен дүрыс па деп есептеймін. Ол кез келген уақытта келіп, одан сұрай алатынымды айтты, міне, оның кеңесі осы. Осы айтылған ой шынымеи де көп нәрсені аңғартылады. Артур, сірә, дау-дамайдың мүлдем қашатын сияқты. Ол өзіне айтылған нәрсені ғана орындап, өзіне алдын ала жауапкершілік алмайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар, егер кеңес беруші оның проблемасын шешпесе, соны шешетін басқа біреуді табатынын да жасырмайды. Ол өзі таңдайтын пәндер туралы егжей-тегжейлі айта береді, тек қана математиканы таңдай ма, таңдамай ма — соны білмейтіндігі жайында ескертіп кетеді.
С. Мен білемін, ол маған физикадан көмек берер еді бірақ
менде математика екі семестрде болды, сондықтан маған енді
одан басқа пайда болмайтын сияқты көрінеді.
К. Өз пәндерің туралы көп ойланып, сонымен қатар
басқалардан да көмек алғың келеді ғой, иә?
С. М-м, мен білмеймін, келесі семестрде оқылатын пәндер
бойынша көп ойланғандығым жайында сізге өткен аптада
айтқан болатынмын, бірақ сурет өнері болар деп ойлаймын,
өйткені пән мұғалімі мені үлкен жетістіктерге жетті деді және
менің өзіме де ол ұнайды. Бұл пән кейбір ұсақ-түйектерге
(бөлшектерге), өзіңді көрсетуге, қолмен жұмыс істеуге
үйрететін (сияқты және — мен білемін — менің ойымша, бұл маған көп жағдайда көмек береді.
К. Мен үшін бұл қызықты, өйткені сен сурет өнері сабақтары
жайында не ойлайтынынды айтып отырсың және мисс Дж.
мен басқалардын онын керектігі жайында айтқандарын
ескерсек, мен үшін де маңызды. Иә, бұл қызық және бұл
жайында ойлану керек, бірақ сонда да, менің ойымша, дұрыс
шешім — ол сенің өзіңнің жеке шешімің.
С. Әрине. Онымен айналысқым келетіндігіне мен сенімдімін —
өйткені бұл маған ұнайлы және бірінші курста менде оң
нәтижелер болған…
Бұл жерде клиент толық болмаса да, біршама деңгейде таңдауды өз жауапкершілігіне алатынын ескерте кетейік. Келесі барлық «иә» мен «жоқты» қысқаша талқылаудан кейін, ол өзінің қалыптасқаи оқу жағдайына байланысты кездескен ішкі қайшылықтарға тап болғандығы жайлы әңгімелейді.
К. Қызық, өткен аптада сен бұл сұрақты кейінге қалдырғанды
жөн керген едің, ал бұл аптада сен…
С. Енді, бұл аптада менде шабыт бар. (Күлкі.) Мен
ойландым… мен күнделіктері бар бірнеше баланы көрдім,
бұлар жаңадан келгендер еді, содан мен ойландым…
К. Сен кімді көрдің?
С. Мен күнделіктерін көтерген бірнеше жаңа оқушыны кердім…
К. А, иә.
С. Мен олар қандай жас деп ойлап: «Бұл күнделіктер қай
уақытта қажет болады?» — деп сұрадым. Олар: «Біз бұл күнделікті жұма күні өзімізбен бірге алып келуіміз керек», — деді. Мен ойландым: «Артур, «артур жумыс істеуің керек». (Екеуі де күледі.) Сол себепті сол сәтте мен мисс Дж-ге бардым…
Ол курстарды дүрыс таңдағандығы жөнінде әңгімелей
отырып, шешім қабылдау снтуациясына деген екі ұшты
қатынасының екі полюсім де көрсетеді.
Әңгіме жалғаса береді:
К- Мен дұрыс түсіндім бе, енді келесі семестрдегі сенің сабақ
кестең сәтті қойылған ғой?
С М-м, иә. Егер мүмкіндік болса, сабақ кестесіндегі қойылған
сабақтарға байланысты уақытты қалай бөлу туралы мен
үйде ойланамын, пәндер де сабақ уақыты да, тагы басқасы
да, ал сонан соң бәрін келесі семестрге дейін ұмытамын.
(Күледі.) Менде кішкене жіңілдік пайда болды…
К. Сен өз жоспарыңды құрып қойсаңда, ол туралы ойланғын
келмей ме?
С. Жоқ. Мен жай ғана ол туралы басқа нәрсені
ойлағым келеді. Бір жұмысты бітірген кезде өзінше бір
жеңілдік сезінесің. Мен ол жерде көп балаларды көрдім.
Олардың қарындаштары дәптері бар, олар (күледі), бәлкім,
олар бір нәрсе жазған шығар, кейін оған бастарын қатырады
(күлкі), о, құдайым-ау!
К. Шешім қабылдау үлкен жұмыс қой, қай бағытта жүру
және не істеу керек. Мұның бәрі күрделі жумыс, солай ма?
С. Дәл солай (узіліс). Мен осы уақытқа дейін не істерімді
білмеймін. Қай мамандықты таңдау жөнінде айтып отырмын.
К. Сен бұл жөнінде кішкене болса да ойландым, иә?
С. Иә, м-м, бірақ мен әлі де қай жолды таңдарымды біл-меймін.
К. Сеи бүл мәселе жөнінде өз ойларымды менімен бөліскім
келмей ме?
С. О, мен білмеймін, менің ағайыным біз кездескен сайын
маған менін музыкамен айналысқаным жөн екендігін
айтатын. Ол менен неге музыкант болмайсың деп сурайды
және сонда … басында менде оптометрия туралы ой болды,
сонан соң оптометрия туралы ойлана бастадым. Мен остео-патиямен айналысатын кейбір балалармен сөйлестім, олар маған бұл баруға болатын іс-әрекеттің керемет’ саласы екен-дігін айтты.
Сонымен, менің алдымда үш негізгі пән-музыка, остеопатия және оптометрия. Менің ойымша — осы мен ойланатын жағдай.
Осы сәттен бастап Артур өзінің жеке мамандық таңдау мәселесіне көңіл бөліп, онымен жуйелі жұмыс істей бастады. Біраз сеанстардан кейін-ақ опың іс-әрекеті өзіне керек бағытта жүріп, ол өзі үшін негізгі мақсатты анықтады. Сонымен қатар ол, егерде алғашқы ойы орындалмай алса, әрі қарай не істейтіндігнше байланысты жоспар да құра бастады. Әңгімеден алынған үзінділерде кеңес берудің кейбір жалпы принциптері көрсетілген қарамастан, бұл жерде біз талқылап отырған мәселе — мамандық таңдау саласында тиімді кеңес беру жағдайын карастырғандағы қысым — бұл проблемадан қашудағы ыңғайсыздық (дискомфорт) неғүрлым күштірек болса, соғұрлым нәтижелі болатыны туралы. Артур тікелей қойылған сұрақтан ауытқып, жауапкершілікті мисс Дж-ға артып қойса да, дау-дамайдың күшейгені сонша, ол мамандық таңдауында өзіндік шешімге келу үшін кеңес берушіден көмек сурауға мәжбүр болады.
Бүл мысалдар кеңес алушының жұмыс істеу барысында кеңесшінің өзіне қоятын көп сұрақтарының біреуін нақтылап алуы керек екендігін растайды. Индивид психикалық стресс немесе қысым жағдайында ма, яғни соның арқасында оның проблемаларын шешу мүмкіндігі арта түсе ме? Бұл психикалық ыңғайсыздық (дискомфорт) интимдік қатынастар мен ығыстырылған сезімдерді ашып айтуда проблеманың тууына себепші болған дистерсс салмағын басып кетерліктей жоғары дәрежеде тұр ма? Клиент осы жағдайды жеңе ала ма?
Көп жағдайда психотерапияның әр типінің нәтижелі болуы келесі мәселелермен тығыз байланыста болатыны ұмытылып кетеді. Егерде индивидтің қайта бағдарлануына, өзінің ұстанымдарын жаңа паттеріндер арқылы қайта құруына көмектесетін болса, онда бұл жағдайда клиент өмірге анағұрлым сәттірек бейімделген болар еді. Ол өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін әлеуметтік тұрғыдан қолдау тапқан мінез-құлық тәсілдерін де өзі табар еді. Осы жерде бір нәрсені байқау қиын емес: кейбір индивидтердің жағымсыз, я болмаса қолайсыз жағдайлардаи жапа шеккені немесе жеке тұлғалық тепе-теңдігі соншалықты әлсіз-денгендіктен, тіпті ешқандай бағдарды өзгерту оның өмірі үшін қалыпты негіз тудыра алмайды. Мысалы, кішкентай бұзық заңға қарсы әрекеттер қолдау табатын делинквентті ортада өмір сүреді. Отбасында оның кіші бауырын одан гөрі жоғарырақ қояды, ал мектепте онын дамуының артта қалып қойғандығына ешкім көңіл аудармайды, бірақ осыған қарамастан, жіберіп қойған қателіктері мен сәтсіздіктерін бетке басып, түсіндіруге тырысады. Мұндай жағдайда ешқандай психотерапия, ешбір кеңес беру де көмектесе алмайтын шығар. Деструктивті факторлардың күштілігі сондай, оның қажеттіліктерін қалыпты тәсілдермен қанағаттандыру үшін баланың тек бағдарын өзгерту жеткіліксіз болады. Тіпті егер ол жоғарғы дәрежедегі инсайтқа жеткен болса да, оның өмірінде өзі басқара алатындай тек санаулы ғана элементтер бар.
Мұндай жағдайда тиімді әсер етудің негізгі тұрғысы орта арқылы емдеу болып табылады. А\ кеңес беру тек көмекші рөл атқарады.
1 Немесе тагы бір мысал — шектен тыс мәпелеп, бағып қағудың нәтижесінде жапа шегетін қыздың шешесінімен болған оқиға. Бұл әйел — күшті интроверт және менротик, Әйелде бірқатар өте маңызды физикалық дене ақаулықтары бар, олар оны кемтарға айналдырып, әйел белсенділігі өте шектелген. Сондықтан да әйелдің жора-жолдастары көп емес және ол үшін нақты әлеуметтік өмір де мүмкін емес. Бұл әйел тіпті езінің күйеуімен карым-қатыкасқа да қуанбайды, өйткені, бір жағынан, денсаулығы нашар, ал, екінші жағынан, өзінің тұйықтығы да бар. Оның осы өмірдегі жалғыз қызығы — ол қызы. Тіпті осы бір қысқаша ғана сипаттамадан оның қызына деген қарым-қатынасының шектен тыс әсіреқамқорлык, (гиперопека) болатындығы күмән тудырмайды. Қандай да болмасын психотерапевттік әдіс сәтсіз болатындығын кәрсетуге осы да жеткілікті. Бұл әйелдің өмірдегі өз рөлін нақты ұғынып, түсінуінің өзі екіталай, ал түсінген күннің өзінде ол ештеңе де өзгерте алмайтыны анық. Өзінің қызын бағып-қағу міндетінен бас тарту, қызының тәуелсіз, өзімен-өзі болуына рұқсат ету үшін шешесі өзінің өмірдегі жалгыз ғана нағыз қанағаттануының қайнар көзінен бас тартуы керек болар еді. Ол, еш күмәнсіз, олай істей алмайтындығын түсінеді. Жағдайдың қолайсыз факторлармен әбден шиеленіскені сондай, осы жағдайды инсайт пен өзін-өзі түсіну қалай да болса өзгертуі екіталай.
Психотерапевттік сәтсіздіктердің айқын мысалының бірі — бұл Хили мен Александердің 1931 — 1932 жж. он бір қылмыскермен жүргізген экспериментті психоанализі. Қүқық бұзушылар — жасөспірімдер мен бозбалалар, олардың мінез-құлқында психикалық келіспеушіліктер үлкен рөл атқарады деген болжам жасалып, олар әдейі талдау жүргізу үшін іріктеліп алынғанына қарамастан, талдаудың практикалық нәтижелері аса көңіл толарлықтай болмаған. Осы адамдармен талдау жүргізу барысында маңызды инсайтқа қол жеткізілген, қылмыс жасаудың кейбір психологиялық қайнар көздері ашылған, бірақ соған қарамастан, олар өзінің делинквенті мінез-құлқын бақылауға дейін көтеріле алмаған. Кейінірек, осы сәтсіз экспериментті талқылай отырып түсінік беру кезінде Хили экономикалық және әлеуметтік жағдай жақсартылмаған жағдайда психоанализдік процестегі инсайт тиімді болмайтынын мойындаған. Бүгінгі күннің біліміне сүйене отырып, мұндай индивидтердің тек психотерапия арқылы емдеуге келмейтін кандидаттар екендігін көрсетуге болады. Өйткені бейімделе алмауға алып келетін факторлар өте көп. Тұрақсыздық, заңсыз топтасулар, жұмыс орнының жеткіліксіздігі, әлеуметтік тұрғыдан қолдау табатын дағдылардың жеткіліксіздігі — осының бәрі біріге отырып, кейде индивидтің аздаған қол жеткңзген қайта бағдарлануының тиімділігінен анағұрлым асып түседі.
Қысқаша айтқанда, кеңес беруін өзінің алғашқы кездесулерінде қолданатын іс-әрекеттің нәтижесінде клиенттің өмірі қаншалықты өзгереді, қалымтасқаи жағдай өзгере ме, мәселенің баламалық шешімдеі мүмкін бе дегемдерді бағалап алуы керек.
Алдыңғы кітапта автор индивидтің негізгі Қабілеттері мен қасиеттерін, оның бейімделу деңгейін анықтайтын белгілі компопенттік факторларды аса жауапкершілікпен багалаудың нәтижесінде анықтауға болатындыгын көрсеткен. Мына элементтерді: конституциялық тұрақтылық, тұқым қуалаушылық, индивидтің психикалык, және физикалық қасиеттерін бағалау қажет. Жас жігіттің жеке тұлгалық негізгі қасиеттерін бағалауда әлеуметтік тәжірибенің ерекшеліктері, отбасындағы эмоциялық жағдайдың маңызы аса үлкен. Сондай-ақ экономикалық, мәдени, білімділіктің негативті де, позитивті де факторлары маңызды болып табылады. Кеңес беруші клиенттің мүмкіндіктерін тәптіштеп бағалауды факторлық талдау арқылы жүргіземе немесе ситуация анық болғандықтан, субъективті қабылдау жеткілікті ме — бәрібір белгілі пікірге келу өте; маңызды сәт (екенін ескеру керек. Егер индивидтің мүмкіндіктері жеткіліксіз болса, онда терапевттік әсер етудің негізгі әдісі ретіндегі кеңес беру нәтижесіз болуы да мүмкін.
Бұған автордың басқаруымен жүргізілгеи зерттеу дәлел бола алады. Нәқты дәрігерлік болжамдардың дәлдігін тексеру барысыидагы екі жуз жагдайда психотерапия, негізінен, жоғары компонентті-факторлық көрсеткіштері бар балаларды емдеуге, ал орта арқылы емдеу әдісі көрсеткіштері төмен балаларға қолданылуы тиіс екендігін көрсетті. Екі жүзге жуық оқиғаны іріктеу барысында орташа көрсеткіштер есептеліп шығарылды. Бұл шама — бала бейімделуінің негізгі көрсеткіштері бойынша әр турлі бағалаулардың орташа мәні болып табылады. Бұл бейімделу бағытындағы баланың мүмкіндіктерін шамалап бейнелейді. Екі жүзге жуық жағдай үшін жеті балдық шкала бойынша осы сан 1,88 болды, бұл жерде 3,00 көрсеткіші жалпы жиынтықтың орташа мағынасы ретінде қарастырылады. Барлық топпен салыстырғанда интенсивті емдік әсері бар әңгімелесулер ұсынылған 29 бала осы факторлық, талдаудың мәліметтері бойынша орташа есеппен 2,17 ге тең көрсеткішке ие болды, ал келесі стационарлык ағып-қағуды талап ететіп топтық орташа көрсеткіш 1,64-ке тең болды, сондай-ақ ең тәуір әрі қолайлы тәсіл интернаттардағы стационарлық емдеу әдісі саналған балалар үшін бұл сан 1,62 көрсеткіші болды. Мұндай айырмашылықтар статистикалық тұрғыдан мәнді; бірінші топпен салылстырғанда критикалық қатынастары сәйкесіше 3,4 және 3,6. Әрбір фактор бойынша толық білгісі келетін оқырман үшім біз осы мәліметтерді №1 тестке енгіздік.
Психотерапияга іріктелініп алынған топтың тұқым қуалаушылык, белгілерінің көрсеткіштері мен ақыл-ой қабілетінің даму деңгейлері басқа екі топка қарағанда анағүрлым жоғары екендігі көрсетілген.
Бұл балалардың тұрмыстық-әлеуметтік жағдайлары және тікелей қоршаған ортасы қалыпты. Олардың бүрынғы әлеуметтік тәжірибелері жақсы, білім жағынан да кейбір артықшылықтары бар.
Екі топтың денелік сипаттамаларында айқын ерекшеліктер көрінбейді. Тікелей терапияға іріктелгеп балалар стационарлык, емдеуді қажет ететіндермеп салыстырғанда сәтгі отбасынан болған. Тікелей терапия тобындағы өзіндік сананың көрсеткіші стационарлық топтағыдан жоғары болса да, олардыц маңызды айырмашылығы жоқ.
Бұл 3ерттеулер, нақты клиникалық практикада сыртқы орта факторларын өзгерту арқылы («сыртқы орталық тұрғы») емдеу үсынылған топқа қарағанда пәрменді кеңес беру үсынылғап топтың бейімделуінің базалық қасиеттерінің жоғары көрсеткіштерімен ерекшеленетінін көрсетеді. Керісінше айтуға да болады, деструктивті факторлардың өзіндік салмағы жоғары болғанда, психотерапияның қолданылу ықтималдылығы өте төмен. Бұл зерттеу клиенттің өз ситуациясын меңгере алу қабілетін бағалаудың қажеттілігін көрсететіні анық. Мұндай бағалау осы пациент кеңес беруден нақты пайда алуы мүмкін деген қорытындыдап бұрын жасалуы керек. Бағалаудың маңыздылығы әрқашан анық көріне бермейді, өйткені студенттер мен жұмысшыларда, айталық, өзін қоршаған кейбір ерекшеліктерге байланысты о бастан-ақ ситуацияны табысты моңгеру қасиеттері болады. Қалай болса да, осындай пікір әр түрлі жағдайда әр мақсатта жасалуы мүмкін, өйткені өзін-өзі мүлдем ұстай алмайтын индивидпең немесе қолайсыз жагдайлар ықпалында жүрген адаммен кездескеңде, біз кеңес берудің мүмкін еместігін білу үшін оны аса қажетті баға ретінде қарастыруымыз керек.
«Психолог рөлін түсіндіру» бөліміне жатқызылған сұрақтар бірінші және екінші емдеу кезеңдерінде жиі пайда болатындығы анықталған. Көмек беру жағдайын анықтаудағы кеңесші тсхникасының сипатымен салыстырыңыз (2-пупктті қараңыз).
Қыздармеи әңгімелесу кезінде уақыттың тең жартысы беиімделу мәселелерін анықтау меи зерттеуге жұмсалған. Бұл сұрақтар әңгімелесудің 1-ші кезеңінде көп уақыт алып, 2-ші кезеңде өз шыңына жеткен және біртіндеп қалған кездесулерде екінші жоспарға ығыстырылып отырған. Бұл жерде клиенттің жеке проблемаларына қатысты өзіндік бағдарын ашық айта алуға бағытталған кеңес берушінің жұмсаған күшінің сипатымен параллель жүргізуге болады (3, 4, 5-пункттерді қараңыз). Мисс Льюис сонымен қатар субъектінің өз проблемасын тәптіштеп сипаттауына ниеттендіру деп қарастырылған кеңесшінің сөздері терапияның бастапқы кезеңдерінде жиі кездесіп, өз шыңына 5-кезеңде жеткенін де анықтаған.
5-шіден 8-кезеңге дейін субъектінің оған берілген мәліметтердің түрлі аспектілері арасындағы байланыстарды түсінгенін көрсететін пікірлерінің аса көбейгені бақыланған. Бүл автордың сипаттауы бойынша инсайттың пайда болуын және өзіндік санаға қол жеткізу процесіп еске түсіреді (б, 7-пункттерді қараңыз). Бұл субъсктінің қабылдай бастаған ішкі процестерінің вербалды көрінісі, олар 8-ші кезеңде күштірек, ал 9-шы және 10-кезеңдерде бәсеңсіген.
Бұл жерде жоспарлауға — жаңа қадамдарға, жаңа шешімдерге, болашақтағы перспективаға арналған әңгімелер аса маңызды. Мәселелердің бұл түрі алдыңғы қатарға тек соңғы кезеңдерде шығады, ал шыңына тек соңғы кезеңде жетеді.
Осылайша болуы алдында жаңа шешімдерді түіну және оң әрекеттерді іске асыру тарауында (6′, 9-пункттерді қараңыз} сипаталған кезеңдердің объективтілігін көрсететінін айтпаса да болатын шығар. Сыналушылардың жоспарланған және жасалган әрекеттерінің нәтижелері туралы пікірлерінің осылайша өсуі де онымен тығыз байланысты. Мұидай пікірлер соңғы кезеңде жиі кездеседі.
Терапияның соңында ғана субъектінің психологпен қоштасқысы келетін ииеті ретіндегі ескертулер болар-болмас орыи алады. Көмек керек еместігін белгілері ешқашан үлкен пайызды құрамайды. Олар тек 9-шы және 10-шы кезеңдерде, көбінесе 10-шы кезеңде (12 пунктті қараныз) кезлеседі.
Бойжеткен мен психолог арасындағы достық әңгіме ретінде жіктелетіп пікірлср кезеңлердің кез келгенінде сирек кездеседі, бірақ оиың саны 10-шы кезеңде тез көбейеді. Бұл әдеттегі феноменге түсініктеме бұрын берілген (11, 12-пункттерді к,араңыз}.
Сірә, бұл зерттеу басқа әдістер және басқа терминдердің қолданылғанына қарамастаи, осы тарауда жазылған емдеу процесінің субьективтік талдауына ұқсас, терапияныц сипаттамасы болып табылатып сияқты. Сондықтан да ол біліктілікпен өткізілетін емдік әңгімелер — элементтері бірінен соң бірі келетін күрделі үзбе ретіндегі біртұтас процесс дейтін болжамды тексеру жұмысын әрі қарай жалғастырудың қажеттілігін анықтайды. Әрі қарай біз осы элеметтердің әрқайсысыиа толығырақ тоқталамыз.
Кеңес беру түріне және кеңес беруші өз жұмысын іске асыратын жағдаятқа байланыссыз, индивидті емдеу барысында қабылданатын, не жеңіс, не жсңіліске әкелетін маңызды шешімдердің көпшілігі бірінші сеанста-ақ қабылданып қояды. Осындай шешімдерді кеңесші қандай да бір берік негізге сүйенбей, санасыз және «клиникалық сезіну» арқылы ғана жиі қабылдайды. Осы тараудың мақсаты кеңесшінің клиентпен бірінші кездесуінде болатын проблемалардың талдауы, тіпті айтқанда қайсыбір жағдайда қолданылатын терапевтік тұрғыиы қабылдауды анықтау мәселесі, жағдаяттың қандай элементтеріне терапия барысында баса назар аудару керек және қолданылғап әдісті сезіну немесе интуициямен емес, бақыланған шындыққа байланысты мәселелерді анық айқындау болып табылады.
Клиенттің келуі. Маман немесе кеңесші клиенттің мінез құлқындағы проблемалар, симптомдар мен алғышарттардың аса көп түрлілігіне үлкен көңіл бөледі. Көмекті қабылдауға деген индивидтің бағдарларының әрқилылғы мен осы бағдарлардың бүкіл терапевттік процеске әсеріие тым аз көңіл бөлінеді. Енді клиенттің көрсетілетін көмекке деген осындай бағдарларының бірнеше нұсқасын қарастырып көрейік.
Сот қызметшісі клиникаға ертіп келген бала жөніндегі жағдайды мысалға алайық. Бала тұйық және жабырқаңқы болды. Ол, сірә, психологті судьяның көмекшісі деп санап, кез келген достық ықыласқа қарсылық көрсетіп отырды. Оған көмек керек еместігін жәке бүл клиникаға өз еркімен келмегендігін әрбір ым-ишарасымеи, әрбір интонациясымен көрсетіп отырды. Осындай жағдайда кенес беру мүмкін бе? Басқа мысал: терең стресс алғап жас қыз колледждегі кенес берушіге өзі келген, оның терапевтпен тез арада сейлесуі керек және бұл жерден көмек алатынлығына сенімді. Түрінен көмекті қатты қажет етіп түрғаны байқалады. Клиникаға анасы алып келген балада мүлдем басқа бағдар байқалалы. Ол емделуге қарсылық керсетуі мүмкін, өйткені ол анасына көрсеткен қарсылығы. Ол процедураларға тұтастай немқұрайлы болуы мүмкін. Дәрігер кабинетімен ұқсастыгы болғандықтан, одан қорқуы да мүмкін. Мұидай баланын шын мәнінде көмекке ұмтылуы сирек болады. Ол оның ата-анасы керек еткендіктен ғаиа осында келеді. Клиникалық қатынастың тағы да бір мысалы: факультет деканы студентті кеңес берушіге не сабақ үлгерімі нашар болғандықтан, немесе т.б. себептерге байланысты жібереді. Мұндай студент көмекті қажет етуі және белгілі деңгейде оны сезінуі де мүмкін. Оның негізінде көмекті қажет еткенімен де, осы процеске соншалықты ынтасыз, кеңес берушіге енжар түрде бағынуы мүмкін.
Терапевттік және кеңес беру кемегінің кейбір бағдарларының түрлері осындай. Кеңесші индивидтің қарсы болғандарының бәрімеи де ассоциациялануы мүмкін, бірақ бар мәселелерді шешіп, барлық сұрақтарға жауап бере алатын адам болып көрінуі де мүмкін. Индивид емдеуге ден қойып, оны қарапайым іс деп ойлайды немесе кеңірек, өзі айтқандай, көмек алуға шешім қабылдап, бірақ кабинет алдында олай да, былайда жүріп өзін кіруге батылы жетпеген адамдай ұстауы да мүмкіи.
Бір пациоенгтердің көмек беруішнің көмегіне байлаиысты көп жақты бағдарлары бар проблемалар санына, сонымен қатар адамдардың да әр қилы түріне пропорционалды екендігін түсіне бастағап кезде ғана бұл мәселенің шын мәнінде қаншалықты күрделі екемдігін ұғынамыз. Эмоциялы дау-дамайы тереңі жасырынып индивид, қатігез заң бұзушы, ата-анасын күйзеліске ұшырататын жеткіншек, дұрыс мамандық таңдамағандынан зардап шегуші студент, өз жұмысын жақсы көрмейтін жұмысшы осының бәрі біз назар аударатын мәсемелер. Сонымен қатар біз адамдардың қабілет ерекшеліктері мен қасиеттерін, олардың тұрақты не түрақсыздығын, ақыл-ой дефектілерін, интеллектінің даму деңгейлерін білуіміз керек.
Осы негізгі ерекшеліктердің барлығын назарымызға ала отырып, сонымен қатар жіктеуге келмейтін ерекше жеке-даралық жағдайларды есептей отырып, біз мынандай сұрақ қоюымызға болады: кеңес берушінің нақты жағдайлар бойынша өз тұжырымдарын анық іске асыруының принциптерін бөліп алуға бола ма?
Емдеудің қай түрін қабылдау керек? Идеалды жағдайда клиентпеп және оның мәселесімен танысып болмайынша, қандай терапевттік ықпал жасау керектігі туралы сүрақтың шешімін кеңесші кейінге қалдырганды қалар еді. Нақты жағдайда бүл мүмкін емес. Көбіне бірінші кезеңдегі диагностика жемісті кеңес беруге кедергі жасайды. Сондықтан да емдеу жолын, егер аурудыц тарихы немесе мектептеп есеп түріндегі алдын ала алынған ақпарат болғанда, клиенттіц кабинетке келген кезіпен бастап немесе оның келуіне дейін жақсылап ойластыру керек. Кеңес беруші жауаптары емдеу әдістерін таңдаудагы шешуші фактор бола алатындай әр түрлі сұрақтарды өзіне қоюы керек. Біз осы сұрақтардың кейбіреулеріп терапиялық процесте олардың маңыздылығын талдау мақсатыида қарастырамыз.
Кейбір негізгі сүрақтар
Клиент стресс жағдайында ма? Әрбір сауатты маман өз клиентінің қаншалықты деңгейде қиналыс немесе стресс жағдайында екендігі туралы қорытындыны бірінші кезекте жасауы керек. Кейбір дисбаланс жағдайыиапн туындайтын нақты психологиялық дистресс болғанда ғана кеңесші көмектесе алады. Мұндай стресс басынан бастап-ақ және толығымен психикалык, сипатта болуы, ал олардың негізінде қажеттілік қақтығыстары жатуы мүмкін. Әлеуметтік бейімделмеген студент өзін бейімделгендеу сезінуге және сонымен қатар әлеуметтік қатынасқа түсер алдындағы өзін төмен және жарамсыз санау сезімінен арылғысы келеді. Басқа индивидті, бір жағынап, жыныстық қажеттіліктер, екінші жағынам, өзін кінәлі сезіну мазалауы мүмкін. Көбінесе стресс индивидтің қажеттіліктерімен шиеленіске түсетін қоршаған ортаның талаптарына байланысты туындайды. Мысалы, неке жас адамға жаңа міндетті жүктейді — кемелденген бейімделу және осы міндеттер оның тәуелді болу қажеттілігіне қарсылық тудыратын немесе оның жыиыстық қажеттіліктеріне тыйым салатын немесе оның үстемдік жасауға бағындыруға қажеттіліктеріпе қарсылық тудыратын күйзеліс түрінде де болады. Басқа жағлайларда сыртқы ортаның талаптары әлеуметтік топтар тарапынан болуы мүмкін. Белгілі бір топ ішіндегі басбұзар өз іс-әрекетінде не іштей ешқандай дау-дамайды сезінбейді, немесе оғап аздағап деңгейде қиналады, бірақ стресс немесе қиналу топтың ұсыиған ережелері оның өзінікімен қайшылыққа келгенде пайда болуы мүмкім. Үлгермеушілігін коллсдж жетекіпілері немесе оқытушылары тарапынан жазалау оның бойында психикалық стресс тудырмайынша, студенттердің оған мән бермеуі мүмкін. Біз көп уақыт бойы — негізінен, фрейдтік классикалық дәстүрге байланысты — дау-дәмайды ішкі психикалық феномен деп қабылдап келдік, кез келген дау-дамайда мәдени мазмұн болатындығын және көп жағдайда дау-дамай мәдениеттің жаңа талаптары мен индивидтің қажет-тіліктері арасында қарсыласу туғанда пайда болатынын есептеген жоқпыз.
Ортаның әсерімен емдеуді осындай қарсыласу болмағанда да жемісті пайдалануға болады. Мысалы, басбұзарлар тобын жақсы көшбасшылықпен және жақсы рекреациялық қалпына келтіру шарттармен қамтамасыз ету арқылы — біртіндеп заңға қарсы әрекеттерден қалыпты әлеуметтік белсенділікке бағыттап, өз нормалары мен қоғамдық норма арасындағы шиеленіске дау-дамайсыз, сауатты шешуге болады.
Бұл кеңес беруге де және психотерапияға қатысты алғанда да орыиды. Қажеттіліктер мен шарттар шиеленісіп, күйзеліс тудыратын жағдайларда ғана оларды шешу жолдары тиімді болады. Осыны дәлірек төмендегідей айқындауға болады: терапевтік нәтиже алынғанша, осы дау-дамайды шешуде туындаған күйзелістеп гөрі, индивид үшіи дау-дамай тудырған күйзелісті сезіну қиындау болуы керек. Он алты жастагы қыз бала анасыпың өзінен бас тартуына байланысты әлеуметтік қолдау мен ана махаббатыиың жеткіліксіздігіне байланысты қоғамға қарсы бағытталған мінез-құлық танытады. Қыз қиын жасөспірімдер мектебіне орналастырылды, ол жерде онымен психолог терапиялык, сеанстар жүргізеді. Энн әңгіме барысыида кейбір оң өзгерістерге қол жеткізді, бірақ анасының одан не себептен бас тартқандығын тусіне алмады. Ол әр кезде анасының оған келмегендігін немесе хат жазбағандығын ақтау жолын іздестірді. Анасы бақытсыздыққа ұшырап қалды ма деп те уайымдайды. Немесе анасы ауыр халде ме деп те қорқатыи. «Егер менің анама бір нәрсе болса, онда менде басқа ешкім қалмайды». Кеңес беруші: «Сен саған қамқорлық жасайтыи тағы біреудің бар екеидігіи сезесің бе?» — деп сұрағанда, Энн «Иә, бар, бірақ мені анамдай ешкім жақсы көрмейді», — деп жауап береді. Ол өз қиялында жақсы көруші ананың бейнесін жасап алғап, тек кейбір ксздерде ғана өзінің жалғыз және керексіз екендігіи сезінеді. Егер терапия ол әлі үйінде тұрып жатқан кезден бастап жургізілсе, онда негізгі дау-дамай тереңірек әрі анықтау сезілер еді, өйткені тек анасыпың іс-әрекеті ғапа әрдайым депривация сезімін туындатъш жәие бекітіп отырған.
Осы сураққа қатысы бар басқа мысал: 15 жасар ұл баланың ақыл-ой қабілсті ерекше, бұл баланың қиыидығы ол әйелдердің ішкі киімін ұрлауға әуестігіндс, осы үшін заң алдында бірнеше рет жауап та берген. Оқытушы оны клиника дәрігеріне жіберген. Бала стресс күйінде болды, бірақ берілетін көмекке деген сезімі екі үшты еді. Бірнеше кездесулер барысында ол өзіне шынымен көмек қажеттігін қайта-қайта көрсетіп отырған, сонымен бірге өз сезімдері туралы ашық айтуды мүмкін емес деп есептеген. Бүл терапевттік сәтсіздіктің мәні — өзінің сексуалды сезімдерін үғыну, тереңде жатқан ұстанымдарын сыртқа шығару -бұл бала үшін қиянат жасау кезіпде ұсталу немесе тұтқындалудан гөрі анағұрлым зор қиналыс пен күйзеліс болуында. Оның басқалар сияқты болуга, мінез-құлқын түзетуге тырысуы өзінің «ұятты» импульстерінеи туындайтын қиналысқа қарағанда жеткіліксіз. Осы нақты жағдайда тепе-теңдікті позитивті жаққа өзгертуге не себеп болатынын ойластыру қажет. Мүмкін, шынымен түтқындау немесе тұтқынға түсу қорқынышы стресс жағдайын күшсйтіп жібергенде, ол психотерапияны қажетсінер ме еді. Осы тепе-теңдік мәселесін әрі қарай зерттеу қажет, соның пәтижесінде кеңсе беру пе бермеу мүмкіндігің анықтауға болады.
Бір-біріне қарсы факторлардың арақатынасының өзгеруін анық байқау үшін бұған қарағанда жеңілдеу жағдаятты карастырайық. Бұл жағдай фонограммаға жазылған.
Артур — колледждің үшінші курс студенті, жиырма жаста. Оны, жоғарыда көрсеткендей, оқу дағдылары курсының талаптарына сәйкес кеңес берушіге жіберген. Бірінші әңгімеде ол кәсіби таңдау сияқты маңызды проблеманың бар екенін жай ғана айтып, өзінің үлгермеушілігіне көбірек көңіл бөледі. Әңгімелесудің бір кезеңінде ол сеанстардан не күтетінін былайша тұжырымдайды: «Менің міндетім, біріншіден, немен айналысатынымды анықтау, екіншіден, бағаларымды жоғарылату бұл басқа, мүлдем нақты міндет». Екінші, үшінші әңгімелесулер барысында сырттай көріністегі үлгермеушілік проблемасын мақсатты түрде алға тарта береді, ал төртінші сеанста өзін ашығырақ ұстап, мамандық таңдау сияқты күрделірек проблемадан қорқатынын айтады. Осыны фонограммадағы үзіндімен кәрсетейік. Артур ұстанымның қаншалықты маңызды екенін, егер емтиханнан құлап қаламын деп ойласаң, сол пәнді жек көріп кетесін және керісінше деп көрсетеді. Мынау әңгіменің жалғасы:
К. Сен ол туралы кейде солай ойлайсың, кейде ойламайсың.
С. Ия, бұл солай. Кейде бәрі саған қарсы сияқты, ал кейде
бәрі ойдағыдай болады, бірақ бұл тоқсанда маған барлық
пәндер ұнады, сол собептен бәрі де менің ойымдағыдай болуы
керек.
К. Сондықтан да саған тоқсан соңында пайда болатын қиын-
дықтарды кейінге қалдыру жеңілірек, солай ма?
С. Иә, мен солай ойлаймын. (Үзіліс және күледі.) Тоқсан
соңында проблема келесі тоқсанда қандай пәндерді таңдау
керек екендігімен шектеледі және сол сияқты.
К. Сонда да сен бұл жайында ойлағанды жәқсы көрмейсің,
иә?
С. О, жоқ! (Күледі.) Мен ол жайында уақыты келгенше
ойлағанды жақтырмаймын. Мен бірақ бұл жайында бос
уақытта ойланғанмын, келесі тоқсанда қандай пәнді таң-
дайтынымды анықтағым келді және сол сияқты, бірақ, е-е,
мен білемін, тап осыны келесі жолға қалдырғым келеді.
К. Сен мұны, қолыңнан келсе, кейінге қалдырғандьі қалайсың
ба?
С. Иә, дәл солай.
К. Бұл… нәрсенің бірі.
С. Оны істемеу керек, мен білемін.
К. Жоқ. Жарайды, сенің айналаңдағылар оны қолдамайды деп ойлайсың. Сен бұл жерге келгенде екі ұшты сезімде
болуыңның бір себебі — осы, бұл жағдайды саған кейінге
қалдыруға болатын нәрселер туралы ойлануга мүмкіндік болар
еді.
С. Иә, мүмкін, солай болар деген күдіктемін.
К, Оларды кейінге қаллырған өтен ыңғайлырақ қой, солай
ма?
С. Иә, солай. Бірақ айналадағылар (үзіліс)… оларды кейінге
қалдырмаған дұрыс: болар еді, ол анық.
К. Бірақ кейде ол проблемалар туралы ертерек ойлануға
өзіңді көндіру үшін де ерлік керек қой. |Өте ұзақ үзіліс.)
С. Оқу процесі жайында сіз өзіңіз не оилайсыз? Э-э, сіздің
көзқарасыңыз бойынша, орта деңгейде оқудың қандай тәсілі
дұрыс? Сіз қалай ойлайсыз, жана материал бойынша
конспект жасау керек, сонан соң оны қарау керек, әсіресе
білмейтіп жерлеріңді, немесе… (Ол солайша жалғастыра береді.)
Бұл стандартты жағдай, дегенмен ол клиенттің өз ұстанымын ашық айтуымен ерекшеленеді. Оны біршама деңгейде мамаидық таңдауға байланысты туындайтын шиеленістер проблемасы толғандырады. Ол осы сәт жақындағанын, ерте ме, кеш пе — әйтеуір бір шешім қабылдауға тура келетінін сезеді. Бірақ дау-дамай әлеуметтік жағдайлар әсерінен шиеленіспейінше, ол онымен кеңес беру процесінде кездесе алмайды. Кеңес беруші бұл проблемадан қашқақтайтынын анық түсінуге көмектескенде, үзіліс ұзаққа созылады, соның барысында студент әйтеуір бір шешімді қабылдайды. Шешімінің қандай екендігін оның келесі сөздерінен тусінуге болады, ол тақырыпты ауыстырып, мамандығына байлаиысты сүрақтардан ауытқиды және қалған уақытын түгелдей сабақ үлгеріміне қатысты мәселеге арнайды.
Келесі әңгімедегі кейбір үзінділер қысым мен басымдылық көрсету арқылы қайтадан қызықтыратын сұраққа оралып, клиенттің кеңес берушіге өз ойын аз да болса ашық айтуын әкелуге болатынын көрсетеді. Студент әңгімесін өзіне жағымды тексеруші емтихандардың нәтижелерінен бастайды.
К. Сіз бәрі жақсы өтіп жатқанын сезінесіз ғой? С. Мама кеше таңертең мен мисс Дж-мен деканның кабинетінде кездестім және келесі тоқсанда оқылатын сабақ кестесін алдым, ол менін келесі тоқсанда сурет өнерімен айналысқанымды қалайды және мен үшін әлеуметтану және әдебиет пәпдері пайдалы деп есептейді. Мен не таңдайты-нымды білмедім, оған барып кеңескен дүрыс па деп есептеймін. Ол кез келген уақытта келіп, одан сұрай алатынымды айтты, міне, оның кеңесі осы. Осы айтылған ой шынымеи де көп нәрсені аңғартылады. Артур, сірә, дау-дамайдың мүлдем қашатын сияқты. Ол өзіне айтылған нәрсені ғана орындап, өзіне алдын ала жауапкершілік алмайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар, егер кеңес беруші оның проблемасын шешпесе, соны шешетін басқа біреуді табатынын да жасырмайды. Ол өзі таңдайтын пәндер туралы егжей-тегжейлі айта береді, тек қана математиканы таңдай ма, таңдамай ма — соны білмейтіндігі жайында ескертіп кетеді.
С. Мен білемін, ол маған физикадан көмек берер еді бірақ
менде математика екі семестрде болды, сондықтан маған енді
одан басқа пайда болмайтын сияқты көрінеді.
К. Өз пәндерің туралы көп ойланып, сонымен қатар
басқалардан да көмек алғың келеді ғой, иә?
С. М-м, мен білмеймін, келесі семестрде оқылатын пәндер
бойынша көп ойланғандығым жайында сізге өткен аптада
айтқан болатынмын, бірақ сурет өнері болар деп ойлаймын,
өйткені пән мұғалімі мені үлкен жетістіктерге жетті деді және
менің өзіме де ол ұнайды. Бұл пән кейбір ұсақ-түйектерге
(бөлшектерге), өзіңді көрсетуге, қолмен жұмыс істеуге
үйрететін (сияқты және — мен білемін — менің ойымша, бұл маған көп жағдайда көмек береді.
К. Мен үшін бұл қызықты, өйткені сен сурет өнері сабақтары
жайында не ойлайтынынды айтып отырсың және мисс Дж.
мен басқалардын онын керектігі жайында айтқандарын
ескерсек, мен үшін де маңызды. Иә, бұл қызық және бұл
жайында ойлану керек, бірақ сонда да, менің ойымша, дұрыс
шешім — ол сенің өзіңнің жеке шешімің.
С. Әрине. Онымен айналысқым келетіндігіне мен сенімдімін —
өйткені бұл маған ұнайлы және бірінші курста менде оң
нәтижелер болған…
Бұл жерде клиент толық болмаса да, біршама деңгейде таңдауды өз жауапкершілігіне алатынын ескерте кетейік. Келесі барлық «иә» мен «жоқты» қысқаша талқылаудан кейін, ол өзінің қалыптасқаи оқу жағдайына байланысты кездескен ішкі қайшылықтарға тап болғандығы жайлы әңгімелейді.
К. Қызық, өткен аптада сен бұл сұрақты кейінге қалдырғанды
жөн керген едің, ал бұл аптада сен…
С. Енді, бұл аптада менде шабыт бар. (Күлкі.) Мен
ойландым… мен күнделіктері бар бірнеше баланы көрдім,
бұлар жаңадан келгендер еді, содан мен ойландым…
К. Сен кімді көрдің?
С. Мен күнделіктерін көтерген бірнеше жаңа оқушыны кердім…
К. А, иә.
С. Мен олар қандай жас деп ойлап: «Бұл күнделіктер қай
уақытта қажет болады?» — деп сұрадым. Олар: «Біз бұл күнделікті жұма күні өзімізбен бірге алып келуіміз керек», — деді. Мен ойландым: «Артур, «артур жумыс істеуің керек». (Екеуі де күледі.) Сол себепті сол сәтте мен мисс Дж-ге бардым…
Ол курстарды дүрыс таңдағандығы жөнінде әңгімелей
отырып, шешім қабылдау снтуациясына деген екі ұшты
қатынасының екі полюсім де көрсетеді.
Әңгіме жалғаса береді:
К- Мен дұрыс түсіндім бе, енді келесі семестрдегі сенің сабақ
кестең сәтті қойылған ғой?
С М-м, иә. Егер мүмкіндік болса, сабақ кестесіндегі қойылған
сабақтарға байланысты уақытты қалай бөлу туралы мен
үйде ойланамын, пәндер де сабақ уақыты да, тагы басқасы
да, ал сонан соң бәрін келесі семестрге дейін ұмытамын.
(Күледі.) Менде кішкене жіңілдік пайда болды…
К. Сен өз жоспарыңды құрып қойсаңда, ол туралы ойланғын
келмей ме?
С. Жоқ. Мен жай ғана ол туралы басқа нәрсені
ойлағым келеді. Бір жұмысты бітірген кезде өзінше бір
жеңілдік сезінесің. Мен ол жерде көп балаларды көрдім.
Олардың қарындаштары дәптері бар, олар (күледі), бәлкім,
олар бір нәрсе жазған шығар, кейін оған бастарын қатырады
(күлкі), о, құдайым-ау!
К. Шешім қабылдау үлкен жұмыс қой, қай бағытта жүру
және не істеу керек. Мұның бәрі күрделі жумыс, солай ма?
С. Дәл солай (узіліс). Мен осы уақытқа дейін не істерімді
білмеймін. Қай мамандықты таңдау жөнінде айтып отырмын.
К. Сен бұл жөнінде кішкене болса да ойландым, иә?
С. Иә, м-м, бірақ мен әлі де қай жолды таңдарымды біл-меймін.
К. Сеи бүл мәселе жөнінде өз ойларымды менімен бөліскім
келмей ме?
С. О, мен білмеймін, менің ағайыным біз кездескен сайын
маған менін музыкамен айналысқаным жөн екендігін
айтатын. Ол менен неге музыкант болмайсың деп сурайды
және сонда … басында менде оптометрия туралы ой болды,
сонан соң оптометрия туралы ойлана бастадым. Мен остео-патиямен айналысатын кейбір балалармен сөйлестім, олар маған бұл баруға болатын іс-әрекеттің керемет’ саласы екен-дігін айтты.
Сонымен, менің алдымда үш негізгі пән-музыка, остеопатия және оптометрия. Менің ойымша — осы мен ойланатын жағдай.
Осы сәттен бастап Артур өзінің жеке мамандық таңдау мәселесіне көңіл бөліп, онымен жуйелі жұмыс істей бастады. Біраз сеанстардан кейін-ақ опың іс-әрекеті өзіне керек бағытта жүріп, ол өзі үшін негізгі мақсатты анықтады. Сонымен қатар ол, егерде алғашқы ойы орындалмай алса, әрі қарай не істейтіндігнше байланысты жоспар да құра бастады. Әңгімеден алынған үзінділерде кеңес берудің кейбір жалпы принциптері көрсетілген қарамастан, бұл жерде біз талқылап отырған мәселе — мамандық таңдау саласында тиімді кеңес беру жағдайын карастырғандағы қысым — бұл проблемадан қашудағы ыңғайсыздық (дискомфорт) неғүрлым күштірек болса, соғұрлым нәтижелі болатыны туралы. Артур тікелей қойылған сұрақтан ауытқып, жауапкершілікті мисс Дж-ға артып қойса да, дау-дамайдың күшейгені сонша, ол мамандық таңдауында өзіндік шешімге келу үшін кеңес берушіден көмек сурауға мәжбүр болады.
Бүл мысалдар кеңес алушының жұмыс істеу барысында кеңесшінің өзіне қоятын көп сұрақтарының біреуін нақтылап алуы керек екендігін растайды. Индивид психикалық стресс немесе қысым жағдайында ма, яғни соның арқасында оның проблемаларын шешу мүмкіндігі арта түсе ме? Бұл психикалық ыңғайсыздық (дискомфорт) интимдік қатынастар мен ығыстырылған сезімдерді ашып айтуда проблеманың тууына себепші болған дистерсс салмағын басып кетерліктей жоғары дәрежеде тұр ма? Клиент осы жағдайды жеңе ала ма?
Көп жағдайда психотерапияның әр типінің нәтижелі болуы келесі мәселелермен тығыз байланыста болатыны ұмытылып кетеді. Егерде индивидтің қайта бағдарлануына, өзінің ұстанымдарын жаңа паттеріндер арқылы қайта құруына көмектесетін болса, онда бұл жағдайда клиент өмірге анағұрлым сәттірек бейімделген болар еді. Ол өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін әлеуметтік тұрғыдан қолдау тапқан мінез-құлық тәсілдерін де өзі табар еді. Осы жерде бір нәрсені байқау қиын емес: кейбір индивидтердің жағымсыз, я болмаса қолайсыз жағдайлардаи жапа шеккені немесе жеке тұлғалық тепе-теңдігі соншалықты әлсіз-денгендіктен, тіпті ешқандай бағдарды өзгерту оның өмірі үшін қалыпты негіз тудыра алмайды. Мысалы, кішкентай бұзық заңға қарсы әрекеттер қолдау табатын делинквентті ортада өмір сүреді. Отбасында оның кіші бауырын одан гөрі жоғарырақ қояды, ал мектепте онын дамуының артта қалып қойғандығына ешкім көңіл аудармайды, бірақ осыған қарамастан, жіберіп қойған қателіктері мен сәтсіздіктерін бетке басып, түсіндіруге тырысады. Мұндай жағдайда ешқандай психотерапия, ешбір кеңес беру де көмектесе алмайтын шығар. Деструктивті факторлардың күштілігі сондай, оның қажеттіліктерін қалыпты тәсілдермен қанағаттандыру үшін баланың тек бағдарын өзгерту жеткіліксіз болады. Тіпті егер ол жоғарғы дәрежедегі инсайтқа жеткен болса да, оның өмірінде өзі басқара алатындай тек санаулы ғана элементтер бар.
Мұндай жағдайда тиімді әсер етудің негізгі тұрғысы орта арқылы емдеу болып табылады. А\ кеңес беру тек көмекші рөл атқарады.
1 Немесе тагы бір мысал — шектен тыс мәпелеп, бағып қағудың нәтижесінде жапа шегетін қыздың шешесінімен болған оқиға. Бұл әйел — күшті интроверт және менротик, Әйелде бірқатар өте маңызды физикалық дене ақаулықтары бар, олар оны кемтарға айналдырып, әйел белсенділігі өте шектелген. Сондықтан да әйелдің жора-жолдастары көп емес және ол үшін нақты әлеуметтік өмір де мүмкін емес. Бұл әйел тіпті езінің күйеуімен карым-қатыкасқа да қуанбайды, өйткені, бір жағынан, денсаулығы нашар, ал, екінші жағынан, өзінің тұйықтығы да бар. Оның осы өмірдегі жалғыз қызығы — ол қызы. Тіпті осы бір қысқаша ғана сипаттамадан оның қызына деген қарым-қатынасының шектен тыс әсіреқамқорлык, (гиперопека) болатындығы күмән тудырмайды. Қандай да болмасын психотерапевттік әдіс сәтсіз болатындығын кәрсетуге осы да жеткілікті. Бұл әйелдің өмірдегі өз рөлін нақты ұғынып, түсінуінің өзі екіталай, ал түсінген күннің өзінде ол ештеңе де өзгерте алмайтыны анық. Өзінің қызын бағып-қағу міндетінен бас тарту, қызының тәуелсіз, өзімен-өзі болуына рұқсат ету үшін шешесі өзінің өмірдегі жалгыз ғана нағыз қанағаттануының қайнар көзінен бас тартуы керек болар еді. Ол, еш күмәнсіз, олай істей алмайтындығын түсінеді. Жағдайдың қолайсыз факторлармен әбден шиеленіскені сондай, осы жағдайды инсайт пен өзін-өзі түсіну қалай да болса өзгертуі екіталай.
Психотерапевттік сәтсіздіктердің айқын мысалының бірі — бұл Хили мен Александердің 1931 — 1932 жж. он бір қылмыскермен жүргізген экспериментті психоанализі. Қүқық бұзушылар — жасөспірімдер мен бозбалалар, олардың мінез-құлқында психикалық келіспеушіліктер үлкен рөл атқарады деген болжам жасалып, олар әдейі талдау жүргізу үшін іріктеліп алынғанына қарамастан, талдаудың практикалық нәтижелері аса көңіл толарлықтай болмаған. Осы адамдармен талдау жүргізу барысында маңызды инсайтқа қол жеткізілген, қылмыс жасаудың кейбір психологиялық қайнар көздері ашылған, бірақ соған қарамастан, олар өзінің делинквенті мінез-құлқын бақылауға дейін көтеріле алмаған. Кейінірек, осы сәтсіз экспериментті талқылай отырып түсінік беру кезінде Хили экономикалық және әлеуметтік жағдай жақсартылмаған жағдайда психоанализдік процестегі инсайт тиімді болмайтынын мойындаған. Бүгінгі күннің біліміне сүйене отырып, мұндай индивидтердің тек психотерапия арқылы емдеуге келмейтін кандидаттар екендігін көрсетуге болады. Өйткені бейімделе алмауға алып келетін факторлар өте көп. Тұрақсыздық, заңсыз топтасулар, жұмыс орнының жеткіліксіздігі, әлеуметтік тұрғыдан қолдау табатын дағдылардың жеткіліксіздігі — осының бәрі біріге отырып, кейде индивидтің аздаған қол жеткңзген қайта бағдарлануының тиімділігінен анағұрлым асып түседі.
Қысқаша айтқанда, кеңес беруін өзінің алғашқы кездесулерінде қолданатын іс-әрекеттің нәтижесінде клиенттің өмірі қаншалықты өзгереді, қалымтасқаи жағдай өзгере ме, мәселенің баламалық шешімдеі мүмкін бе дегемдерді бағалап алуы керек.
Алдыңғы кітапта автор индивидтің негізгі Қабілеттері мен қасиеттерін, оның бейімделу деңгейін анықтайтын белгілі компопенттік факторларды аса жауапкершілікпен багалаудың нәтижесінде анықтауға болатындыгын көрсеткен. Мына элементтерді: конституциялық тұрақтылық, тұқым қуалаушылық, индивидтің психикалык, және физикалық қасиеттерін бағалау қажет. Жас жігіттің жеке тұлгалық негізгі қасиеттерін бағалауда әлеуметтік тәжірибенің ерекшеліктері, отбасындағы эмоциялық жағдайдың маңызы аса үлкен. Сондай-ақ экономикалық, мәдени, білімділіктің негативті де, позитивті де факторлары маңызды болып табылады. Кеңес беруші клиенттің мүмкіндіктерін тәптіштеп бағалауды факторлық талдау арқылы жүргіземе немесе ситуация анық болғандықтан, субъективті қабылдау жеткілікті ме — бәрібір белгілі пікірге келу өте; маңызды сәт (екенін ескеру керек. Егер индивидтің мүмкіндіктері жеткіліксіз болса, онда терапевттік әсер етудің негізгі әдісі ретіндегі кеңес беру нәтижесіз болуы да мүмкін.
Бұған автордың басқаруымен жүргізілгеи зерттеу дәлел бола алады. Нәқты дәрігерлік болжамдардың дәлдігін тексеру барысыидагы екі жуз жагдайда психотерапия, негізінен, жоғары компонентті-факторлық көрсеткіштері бар балаларды емдеуге, ал орта арқылы емдеу әдісі көрсеткіштері төмен балаларға қолданылуы тиіс екендігін көрсетті. Екі жүзге жуық оқиғаны іріктеу барысында орташа көрсеткіштер есептеліп шығарылды. Бұл шама — бала бейімделуінің негізгі көрсеткіштері бойынша әр турлі бағалаулардың орташа мәні болып табылады. Бұл бейімделу бағытындағы баланың мүмкіндіктерін шамалап бейнелейді. Екі жүзге жуық жағдай үшін жеті балдық шкала бойынша осы сан 1,88 болды, бұл жерде 3,00 көрсеткіші жалпы жиынтықтың орташа мағынасы ретінде қарастырылады. Барлық топпен салыстырғанда интенсивті емдік әсері бар әңгімелесулер ұсынылған 29 бала осы факторлық, талдаудың мәліметтері бойынша орташа есеппен 2,17 ге тең көрсеткішке ие болды, ал келесі стационарлык ағып-қағуды талап ететіп топтық орташа көрсеткіш 1,64-ке тең болды, сондай-ақ ең тәуір әрі қолайлы тәсіл интернаттардағы стационарлық емдеу әдісі саналған балалар үшін бұл сан 1,62 көрсеткіші болды. Мұндай айырмашылықтар статистикалық тұрғыдан мәнді; бірінші топпен салылстырғанда критикалық қатынастары сәйкесіше 3,4 және 3,6. Әрбір фактор бойынша толық білгісі келетін оқырман үшім біз осы мәліметтерді №1 тестке енгіздік.
Психотерапияга іріктелініп алынған топтың тұқым қуалаушылык, белгілерінің көрсеткіштері мен ақыл-ой қабілетінің даму деңгейлері басқа екі топка қарағанда анағүрлым жоғары екендігі көрсетілген.
Бұл балалардың тұрмыстық-әлеуметтік жағдайлары және тікелей қоршаған ортасы қалыпты. Олардың бүрынғы әлеуметтік тәжірибелері жақсы, білім жағынан да кейбір артықшылықтары бар.
Екі топтың денелік сипаттамаларында айқын ерекшеліктер көрінбейді. Тікелей терапияға іріктелгеп балалар стационарлык, емдеуді қажет ететіндермеп салыстырғанда сәтгі отбасынан болған. Тікелей терапия тобындағы өзіндік сананың көрсеткіші стационарлық топтағыдан жоғары болса да, олардыц маңызды айырмашылығы жоқ.
Бұл 3ерттеулер, нақты клиникалық практикада сыртқы орта факторларын өзгерту арқылы («сыртқы орталық тұрғы») емдеу үсынылған топқа қарағанда пәрменді кеңес беру үсынылғап топтың бейімделуінің базалық қасиеттерінің жоғары көрсеткіштерімен ерекшеленетінін көрсетеді. Керісінше айтуға да болады, деструктивті факторлардың өзіндік салмағы жоғары болғанда, психотерапияның қолданылу ықтималдылығы өте төмен. Бұл зерттеу клиенттің өз ситуациясын меңгере алу қабілетін бағалаудың қажеттілігін көрсететіні анық. Мұндай бағалау осы пациент кеңес беруден нақты пайда алуы мүмкін деген қорытындыдап бұрын жасалуы керек. Бағалаудың маңыздылығы әрқашан анық көріне бермейді, өйткені студенттер мен жұмысшыларда, айталық, өзін қоршаған кейбір ерекшеліктерге байланысты о бастан-ақ ситуацияны табысты моңгеру қасиеттері болады. Қалай болса да, осындай пікір әр түрлі жағдайда әр мақсатта жасалуы мүмкін, өйткені өзін-өзі мүлдем ұстай алмайтын индивидпең немесе қолайсыз жагдайлар ықпалында жүрген адаммен кездескеңде, біз кеңес берудің мүмкін еместігін білу үшін оны аса қажетті баға ретінде қарастыруымыз керек.