- Интеллектуалдық (ақыл-ой) дамуын тексеретін тест (ШТУР).
Ақыл- ойды дамытудың мектептік тесті жас өспірімдердің (9-11 сынып оқушыларының ақылдарын дамытудың диагностикасына арналған). Сіздер тестің өзімен және оны өңдеумен танысасыздар. АДМТ 6 субтестен тұрады және олардың әрқайсысында 15-тен 25-ке дейін біркелкі тапсырмалар бар.Алғашқы екі субьекті мектеп оқушыларының белсенді сөздерінде кейбір ғылыми-мәдени, қоғами, саяси терминдермен түсініктерді қаншалықты қабардар екндігін және оларды бара-бар пайдалана білеті.нділігін анықтауға арналған.
Үшінші субьтекст ұқсастықтарды белгілей білуге бағытталған, төртінші логикалық класификация, бесінші логикалық қорыту, алтыншы қатарға тұрғызуға сандық ережесін табу.
Қорытылған тест топталып жасалған әр субтексті орындауға берілген уақыт шектелгеулі.
Субтексті өткізуді басқару.
|
Субьтекст.
|
Субьтексттегі
Тапсырманың Саны. |
Орындалууақыты (минут). |
| 1.«Мағлұматтылық 1» | 20 | 8 |
| 2.«Мағлұматтылық 2» | 20 | 4 |
| 3.«Ұқсастық-үйлестілік » | 25 | 10 |
| 4.«Топтау» | 20 | |
| 5.«Жалпыламау» | 19 | 8 |
| 6.«Сандық қатарлар» | 15 | 7 |
Тестілеуді жүргізер алдында зерттеуіші оның мақсатын түсіндіреді, және зерттешілердің көңіл күйіне сәйкес атмосфера орнатады. Бұл үшін ол оларға мынадай сөз айтады. Қазір сіздерге тапсырма беріледі, ол сіздердің ойлай білу заттарды салыстыра білу қоршаған ортаның құбылыстарын салыстыра білу оларға ортақ қасиеттерді және айырмашылықтарын айыра білулерді анықтау үшін. Бұл тапсырмалар сіздердің сабақта орындайтын тапсырмаларыңыздан өзгеше. Тапсырмаларды орындау үшін қалам мен баланкаларды қазір біз сіздерге таратамыз.
Әр тапсырмалар жиынтығын орындауға шектелген уақыт береді. Жұмысты бастау және аяқтау біздің командамыз бойынша жүреді. Барлық тапсырманы рет-ретімен шешу керек. Әрбір тапсырманы орындауға шектелген уақытты бөгемендер Тез және қатесіз істеуге тырысыңыздар.
Осы инструкцияны оқығаннан кейін сынақшы тестін бланкілерін таратып береді және ондағы графаларды толтыруды өтінеді, олар мынадай деректер, оқушының аты мен фамилиясы, сынақтың өткізілген күні оқитын сыныбы мен мектептің номері. Графалардың дұрыс толтырылғанын сынақтан бақылап алып оқушыларға қаламдарын қойғызып, өзін тыңдауларын өтінеді.Содан кейін барып инструкцияны оқиды. Содан кейін бірінші субтекстің үлгісін оқушылармен тексереді. Әрі қарай сұрақтарың барма деп сұрайды. Тестілеудің шарты бірдей болып шығуыүшін сұраққа жауап бергенде сынақшалар инструкцияны текстің сол жерін қайта оқып беру керек. Содан кейін бетті аударып, тапсырманы орындауға нұсқау беріледі. Осындан кейін сынақшы сикудометрді байқатпай іске қосып, оқушылардың назарын аудартпау үшін және зорлануын тудырмау үшін.
Бірінші субтексті орындауға берілген уақыт біткен соң сынақшы тоқтаңдар деген батыл сөзбен сынаққа түскендердің жұмысын үзеді де оларға қаламдарды қойыуды ұсынып, содан кейін келесі субтекстің инструкциясын оқуға кіріседі. Тесті жүргізу өзінде сынаққа түсушілер парақты дұрыс аударып отырғанын және сынақшының басқа талаптарын дұрыс орындап отырғанын бақылау қажет.
Тестің нәтижесін тексеру
Тестің нәтижесін сандық және сапалық тексеру жасалынады.
Мәлімет терді топтап және жеке талдау мүмкін.
1.Сандық тексеру
Әр алынған тапсырманың жеке көрсеткіштері 5 субтестен басқасымен субтестінің балдары – дұрыс орындалған тапсырмалардың санын есептеу арқылы шығарылады. Мысалы сыналған А3 – субтесте 13- тапсырманы дұрыс шешкен болса, онда оның балы бұл субтест бойынша 13- болады. 2,5 субтестің нәтижесі қортындылауының сапасына қарай 2 балмен бағаланады. 1 балмен және 0 .Тексеру үшін берілген тапсырмаларды қортындылауға жауаптар кестесін пайдалану керек. (Қосымшаны қараңыз) Екі балмен бағаланған жауап кестеде жеткілікті толық көрсетілген. Тек келтірілген жауаптар және олардың синонимдік орнын басқанда 2 балмен бағалауға болады. 1 балмен бағаланған жауапта тізімі толық емес өйткені мұнда сынаққа түскендердің таңдауға мүмкіндіктері марл логикалық талдаудан кейін кестеге көрсетілгендердің озғандарының 1 балмен бағалауға болады.
Бұл жерде мынаны ескерү керек. 1 балды алатын дұрыс категорялы қорыту мен салыстырғанда кең келтірілген оған қоса дұрыс бірақ қажетіліктен тар көлемде жеке қорытуларға қараған кең көлемдер келтірілген жауаптар алады.
Теріс жауаптар 0-деп бағаланады. Мұндай жауаптарды мысалы кестеде көрсетілген (қосымшаны қара)
5 субтесті орындағанда толық балды алатын оқушылар 38 ге тең
3 Тестерді тұтас орындаудың жеке көрсеткіші барлық субтест ернің нәтижесінің қосындысы. Біздің ойымыша тестің тастамаларының толық құрасмы ақыл дамуының норматифті ретінде қабылданады. Мұнымен оқушылар орындаған тапсырмалар саны салыстырылады.Орындалған тапсырмалардың пайызы айқындалады,және бұл сынаушының жұмысының саны жағын анықтайды.ШТУР –дың сандық нәтижесінің жасаған үлгісі бар.
- Топ көрсеткіштерімен әр субтесі бойынша. Егер сынға түскен топтарды өзара салыстырылса онда ортақ арифметикалық медиана мен модағ қызмет етүін мүмкін. Тындау үшін, топ мәліметерін, әлеуметтік-психологиялық нормативке жақындығын, шартты түрде әр субтесті 100 пайыз орындады деп салсақ, барлық сынаққа түскендердің тестілеудің нәтижесі бойынша бос топқа бөлінеді.
- Ең табыстылар-10/
- Табысқа жақындар-20/
- Орташа табыстылар -40/
4.Жетістігі аздар-20/
- Ең аз табыстылар-10/
Әрине жарты топ тапсырманы дұрыс орындағандардың орташа пайызы саналады. Координат системасы құрылады, онда обсцис білігі бойынша жарты топтардың нөмерлері жазылады, ординат білігі бойынша- әр т оптың тапсырманың орындалған проценті жазылады. Сәйкес нүктелерді қондырғаннан кейін әр жарты топтып әлеуметтік психологиялық нормативке жақындығын анықтайтын график сызылады.
Мұндай өндеу барлық тестің нәтижелері бойынша жүргізіледі. Мұндай жолынан алынған графиктер оқушылардың бір сыныптағы және әр сыныптағы. ШТУР-дың жетістікпен қолдануының өрнекті салыстыруына м үмкіндік береді.
- Әр жарты топтың әлеуметтік психологиялық нормативке жақындау дәрежесі осы жарты топтың мүшелерінің қаншалықты оларға қойылған талаптағы жауап беретіндігін көрсетеді жетістік тері кем жарты топтың өкілдері (жасына қарай ) ақылының дамуындағы кемшіліктерді жоюға кәсіби көмек көрсету үшін өздеріне қадала назар аударатын.
Субтестерге жеке жүргізілген мұндай иялдауға оқушыларды өздеріне қойылған жеке логикалык операц ияларды орындауға жауап бере бере апатындағы дәрежесі сай келетіндігін ан ы қтайды.(аналогиялар жасауға.класификациялауға, қоры туға сандық тізбектерді анықтауға) сонымен бірге кейбір түсініктер шең берін меңгеру ге, мұндай талдаулар жарты топ өкілдерінің ақылының дамуының бір қалыпты екендігін анықтауы мүмкін басқалармен салыстырғанда операциялардың жоқ болу немесе логикалық операцияларды орындауға субтесттермен салыс тырғанда, хабарда болуға негізделген субтестердің артық орындалуы т.т жар ты топтардың салыстырғанда оқушылар дың ақылыны дамының бір қалыпты болмауының себебі анықтағанда олардың өмір сүру жағдайына талдауға сабақ беру әдістеріне мектебінің деңгейіне харектеріне талдау жасауға мәжбүр етеді.
- Анықталған жасына қарай 9дан11 сыныпқа дейін іріктелген оқитын, жаман оқитын оқушылардың ақылының дамуында алшақтық ұлғая береді, оқушылардың жақсы бөлігі жылдам(жасына қарай) әлеуметтік психологиялық нормативтің талаптарына жақындай түседі, бұл кезде тесті осал орындаған оқушылар сол деңгейде қалады. Бұл фактты мектеп психолктары ескеру керек, кейін қалушылар өз бетімен түзеледі деп күтудің керегі жоқ, қайта кейін қалу ұлғая түсуі мүмкін. Сондықтан тесте кейін қалған оқушылардың ақылының дамуындағы проблемаларды тезірек жеңу үшін олармен өнімді шұғылдану қажет.
- Жеке оқушының нәтижелерін талдағанда глобальды баға ақылдың дамуна берілетін (жақсы,жаман ) тесті орындағанда берілетін (жоғары төмен) деген бағаларды санауға негізделген тесті орындағанда алынған баға баға және топтарды салыстыра (немесе нормамен ) ақылдың дамуының өзгешілігін түсінүге мүмкіндігі аз. Дегенмен, бірінші қадам ретінде оқушы туралы тым жалпы әсер алу үшін оның жалпы балын санауды усынуға болады Бұл арада мынаны ескеру керек,
Егер жалпы балын санауды ұсынуға болады. Бұл арада мынаны ескеру керек егер жалпы балы 9 сыныптікі 30 дан төмен 10 сыныптікі 40 тан төмен. 11-сыныптікі ,45 тен төмен болса онооеда бұл бұлардың ақылдарының даып тым төмен екендігін анықтайды. Салыстырмалы түрде ақылдың дамуының жоғарғы түрі ретінде мына балдар түсіндіреді. Жалпы балы 9-сыныпта 75- тен жоғары, 10-сыныпта 90-сыныпта жоғары 11-сыныпта 100 бал болса.
Тестің жалпы балы әр субтестің қөзқарасындағы бірдей емес көзқарастарды біріктіретін анық. Сондықтан талдаудың келесі кезеңі оқушыларды әр субтесте алған барлық баланың. Оқушыларды сандық спаттау сапалық толықтыруға әкелді әрі орындалған орындалмаған тапсырмаларды писихологиялық түсіндіруі беріледі.
- Сапалы өндеу.
- 1 және 2. субтестерді сапалық талдау кіритериалдық тапсырмаларды ақындау жолымен жүре бере алады. Басқаша айтқанда салыстырылған топтармен жарты топтардың топ ішінде жітістігі көп не жетістігі аз топтар мен жартьы топтардың айврмашылықтарына тым кереғарлық байқалатын тапсырмаларын анықтау жолымен жүре бере алады. Бірінші екі субтестің топтың нәтижесіне сапалық талдау, ой өрісін кеңейтуге және көз қарасын қалыптастыруға көмектесетін жалпы негізгі сипаттағы көбірек не азырақ меңгерген түсініктері бір топ оқушығасипаттама жасауға мүмкіндік береді. Мұндай сипаттамада өзінің дамуы жағынан ерекшеленетін бір топ оқушыны салыстыру мүмкіндігі туады.
3 – субтестке сапалық талдау мына төмендегідей бағытта (Аналогия) жасалады.
А) Тестің мазмұнындағы облыстардың көбірек не азырақ меңгерілгеннін анықтау.
Б) Төмендегі тестке енгізілген нң жеңілденген (жеңіл) ең қиын типтердің логикалық байланысын анықтау түр- тегі, тұтас бөлік , себеп салдары, жүру тәртібі керағарлығы, функционалды – қатынас.
В) Логикалық байланысты анықтауда кібірілетін типтік қателерді айқындау, типтік қателердің сипті ұнатқан логикалық оператсияны көрсетіп қана қоймайды,
Сонымен бірге информатсияны игерудегі шектеулігін біржақтылығын т.с. кемшіліктерді анықтауға көмектеседі. Мысалы мынадай деректер бар 9-11-сыныптың оқушыларын ұсынылған түсінікке оның қасиет мен қызметін алуға ұмытылушылық бар. Ал олардың жауаптарында алыс немесе терең байланыстар туралы түсінік әлде қайда сирек кездеседі. Бұл факт заттар мен құбылыстардың сипатамасын танып білуде заттар құбылыстардың өз ара байланысын тануда тназардың тенденсиясы аз екенін куаландырады. Егер екі не оданда көп оқушылар тобы болсада оларды айтылған әр көрсеткіштерді олармен салыстыруға болады.
4.4 классификатция деген субтесті саплык жанынан тпалдау мынадай бағытармен жүргізіледі.
А) Тестің мазмұның облыстарын көбірек не азырақ менгергенін орындау қоған- гуманитарлық табиғи- ғылыми физика –математикалық
Б) Тапсырмалар типін орындау көп қателерге ұрындыратын нақтылы немесе абстракцалау түсініктер;
- обобщения; деп аталатын тесік сапалық жағынан таңдап мынадай бағытармен жүргізіледі
А) Типтік қортытудың сипатын анықтау нақтылы, көрнекі, категориялы нышандарына қарай.
В) Типтік қателерді анықтау, түсініктердің мазмұны мен сипатын анықтау (абстракциялы және нақтылы) осы қателікке ұрындыратын себептер.
- Жеке және сапалық талдау топтың талдау схемасына жүргізіледі;
А) Әр субтестің нәтижесінің орындалу негізінде және олар өзара салыстыру негізінде былай қорытындылауға болады; ақылдың дамуының қай обылысынан қандай логикалық өрекетті оқушылар жақсы не жаман меңгерген- кейбір жалпы түсініктерден хабардар немесе ойлаудың қайбір жақтары қалыптасқан осы оқушының қай түсінігі артық некем.
Б) Тестің мазмұнының қай облысы жақсы меңгерілген қайсы жаман меңгерілген әрсубтесте анықтауға болады.
В)Әр субтестегі типтік қателіктің сипаты қандай
6.Барлық субтесте ғылыми-оқу үйцикелдағы түсініктерді пайдаланған белгілі мазмұны бар тапсырманы орындау артығырақ,ол оқушылардың бейімділігінің басым көпшілігі екеннің қуандыра алады.Тегі белгілі бір бейімділік туралы тура қортынды жасауға болмас,өйткені оқушының мектепте тыс алған алдыңғы дайындығын,оның факултативке қатысуын педагогтың әсерін т.б.ескеру керек.Бірақ дегенмен,штур,ғылыми- оқу үй циклдағы жеке нәтижелерді талдауға мүмкіндік жасайды.
Штур жеке оқушының және топ оқушының ақылдық дамуының әр қырынан бағалауға мүмкіндік береді.Ақылдың дамуындағы байқалған кемістігі негізінде және оларды түзеудің корекциялық жұмысының схемасын жасауға болады.
№1Тапсырмалар жинағының түсініктемесі мен мысалдары.
Сұраулы сөйлем тұрғысында тапсырмалар беріледі.Әрқайсына бір сөз
Жетпейді.
Нұсқау:-<Сіз төменде берілген бес сөздің біреуі сөйлемді дұрыс толықтырғанын таңдауыңыз қажет.Тек бір ғана сөзді таңдауыңызға болады.
Тапсырманы орындау уақыты-8минут>.
Мысалы:мағынасы жағынан <биография >мен сөздері бірдей?
А)Жағдай; Ә)Ерлік;Б)Өмірбаян;В)Кітап;Г)Жазушы.
Дұрыс жауабы:<өмірбаян>сөзі болады.Сондықтан<Б>әріпін белгілеуіңіз керек.
Келесі мысал:<жағымсыз>сөзіне қарама-қайшы сөз?
А)Сәтсіз; Ә)Даулы Б)Маңызды В)Кездейсоқ Г)Жағымды.
Дұрыс жауабы:<жағымды>сөзі болады. Сонықтан <г> әріпін белгілеуіңіз керек.
№1 тапсырмалар жинтығы
Адам есімі мен әке аттанын алғашқы әріптері аталады?
А) внзел Ә) инициялдар Б) қолтаңба В)индекс Г)анаграмма.
- Гумпнистік-ол…?
А)қоғамдық Ә)адамдық Б)кәсіптік В) агрессиялық Г) менсінбеушілік.
- Табиғат пен қоғамға көзқарастың жүйесі деп-?
А)арман Ә)баға Б)дүниетану В) ой өріс Г)иллизия (болмас іс).
- Демократия мен … сөздері мағынасы жағынан бірдей болады?
А) анархия Ә)абсолютизм(шексіз бейлік), Б) халық өкіметі И) әулет Г) тап.
- Малдың ең жақсы тұқымын, өсімдіктердің ең тасмаша сорттарын шығаратын ғалым…?
А) бионика Ә) химия Б)селексия В)өсімдіктану Г) физиялогия.
- Кітаптың, дәрістің, баяндаманың мазмұнын білдіретін қысқаша жазба-ол…?
А) абзас Ә) цитат Б) тарау В) үзінді Г) конспект.
- Көп оқығандық, терең білетін, танитын-ол…?
А)рационалдық Ә) пасивтік Б)сақтық В) қарама-қайшылық Г) мейрімсіздік
- Адам өмірі мен іс-әрекеті аумағын бағалаушы заңдар жинтығы-ол…?
А)қарар Ә)қаулы Б) салт-дәстір В)кодекс Г) жоба.
- «екі жүзді» деген ұғымға қарама-қайшы келетін-ол…?
А)адал Ә)қарама-қайшы Б) жалған В) әдепті Г) батыл.
- Пікір-талас барысында адамдардың өзара келісумен аяқталса, онада ол… туралы?
А) копромис(ымыра), Ә)қарым-қатынас Б)бірлес тік В) келіссөз Г) қарама-қа йшылық
- Әдеп(этика)-ол… туралы ілім?
А) психика Ә) мораль Б) табиғат В) қоғам Г)өнер.
- «Ұқсас» деген ұғымға қарама-қарс ы сөз-ол…?
А) тепе-тең Ә) жалғыз Б) өтімді В) әртүрлі Г) оқшауланған.
- Тәуелділіктен, Бостандықтан азат болу, құқықтың теңелуі-бұл…?
А) заң Ә) эммиграция Б) көзқарас В) әрекет Г) эмансилация.
- Оппозиция-ол…?
А) қарсы әрекет Ә)келісім Б) пікір В) с аясат Г) шешім.
- Цивилизация-бұл…?
А) формация Ә) ескілік Б) өндірістік В) мәдениет Г) қарым-қатынас.
17 «Приоритет» деген сөзге мағынасы сәйкес…?
А) ойлап табу Ә) идея Б) таңдау В) біріншілік Г) басқару.
- Колалиция-ол…?
А) бәсекелестік Ә) саясат Б) жауласу В) үзілу Г) бірлестік.
- «Альтруизм» мен… сөздері мағынасы жағынан бірдей?
А) адамды сүю Ә) өзара қатынас Б) әдептілік В) эгоизм Г) адамгершілік.
- Өркенетке шүбалдана (сенбей) қарайтын адам?
А)демократ Ә) радикал Б) консерватор В) Либерал Г)анархист
№2 Тапсырмалар жинағының түсініктемесі мен мысалдары.
Нұсқау: «Бланкінің сол шетіндегі сөзге берілетін төрт сөздің біреуінен мағынасы жағынан бірдей, яғни синоним сөзді табуыңыз керек. Бір ғана сөзді таңғдауға болады. Тапсырманы орындау уақыты-4 минут».
Мысалы: Ғасыр- а) тарих ә) жүз жылдық б) оқиға в) прогрес
Бұл жерде дұрыс жауап-«жүз жылдық», яғни «ә» әрпін белгілейсіз.
Келесі мысал: Болжау-а) ауа-райы ә)хабарлама б) алдын-ала айту в) себеп
Дұрыс жауабы-«алдын ала айту», яғни «б» әрпін белгілейсіз.
№2 Тапсырмалар жинағы.
Прогресшіл-а)білікті, ә) алдыңғы, б)оңтайлы, в) артта қалған.
Жою -а) қол қою, ә) алып тастау, б) хабар,в) кейінге қалдыру.
Идеал- а) қиял, ә) дәлел, б) келешек, в) даналық, г) мұрат.
Аргумент- а) дәлел, ә) келісушілік, б) талас, в) фраза.
Миф- а)ескілік, ә) шығармашылық, б) аңыз, в) ғылым.
Биморалды- а) тұрақты, ә)қиын, б) азғын, в) адамгершіліксіз.
Талдау- а)фактілер ә) ажырату б)сын в) білу.
Эталон- а)көшірме ә)форма б)негіз в)үлгі.
Сфералық – а)сопақша ә)шар тәрізді б) бос в)көлемді
Әлеуметтік- а)сүйкімді ә)ерікті б)жоспарланған в)қоғамдық
Гравитация- а)тартылыс ә)сергу б)салмақсыздық в) көтеру
Сентиминталды- а)ақынжанды ә)сезімтал б)қуанышты в)қызық
Экспорт- а)сату ә) тауар б)шетке шығару в)сауда
Нәтижелі- а)қажетті ә)әрекетті б) батыл в)ерекше
Мораль- а) әдеп ә)даму б)қабілет в)құқық
Модификациялау- а) жұмыс істеу ә) байқау б)оқып білу в) түрді өзгерту
Радикалды- а) түбірлі ә) жауапты б) ақырғы в) артта қалған
Негативті –а)жолы болмайтын ә) жалған б) жағымсыз в) абайсыз
Субьективті- а) қысқа ә)қоғамдық б)дербес в)тұйық
Аграрлы- а) жергілікті ә) шаруашылыққа пысық б) жердікі в)шаруашыл
№3 Тапсырмалар жинағының түсініктемесі мен мысалдары.
Нұсқау-«Сізге 3 сөз беріледі . 1-ші сөзбен 2-ші сөздің арасында белгілі байланыс бар. 3-ші сөзбен бес сөздің ішіндегі таңдауға берілген біреуінің арасындағы сондай ұқсастығы бар байланыс сөзді тауып, белгілеу керек . тапсырманы орындау уақыты-10 минут».
Мысалы: өлең: компазитор-ұшақ ?
а) аэропорт ә)ұшу б) конструктор в) жанармай г)жойғыш ұшақ.
Дұрыс жауабы «Конструктор сөзі болғандықтан, осы сөздің әрпін, яғни «б» деп белгілейміз ».
Келесі мысал: Жақсылық: Жамандық-күн?
а) күн ә) түн б) апта в) сәрсенбі г)тәулік
Дұрыс жауабы: «Түн» сөзі болғандықтан, осы сөздің әрпін, яғни «ә» деп белгілейміз.
№3 Тапсырмалар жинағы
Етістік: жіктеу-зат есім ?
а) өзгерту ә)оқу-ағарту б)қолдану в)есептеу г)жазу
- Суық: ыстық-қозғалыс?
а) инерция ә) тыныштық б)молекула в) өзара әрекет г) жылдам
- Колумб: саяхатшы-жер сілкіну ?
а) алғаш ашқан ә) тауарлардың пайда болуы б) вулкандардың атылуы в) құрбандық г) табиғат құбылысы
4.Қосылғыш: қосынды сан-көбейткіш:?
А)айырымы;ә)бөлгіш;б)шығарма;в) көбейту сан;г)сан.
5.Құл иеленушілер: буржий-құл:?
А)құл иеленушілік,қоғам құрылысы;ә)буржуазия;б)құл иеленушілер ;в)жолданушы жұмыскерлер г)тұтқын.
6.Попоротник (құрқұлақ):спора –қарағай?
А)бүршік; Ә)ине ;б)өсімдік В)Ұрық; Г)шырша
7.Тақпақ поэзия-әңгіме:?
А)кітап;Ә)жазушы;Б)повест;в)сөйлем ;г)прова;
8.Тау биіктік –климат:?
А)рельф ;Ә)температура; Б)табиғат; В)географиялық ендік;г)өсімдіктік
9.Өсімдік:өсімдік сабағы –клетка:?
А)ядро;Ә)хромосома ;Б)белок; в) фермент; г) бөліну;
- Байлық: кедейлік- крепостнойлық тәуелділік:?
А) крепосной шаруа; ә) жеке еркіндік; б) теңіздік;в) жекеменшік; г) феодалдық құрлыс;
- Старт. Финиш-пролог:?
А) басы; ә) кіріспе; б) шарықтау шегі; в) әрекет; г) эпилог;
12.Найзағай: жарық – тартылыс құбылысы:?
А) Тас; ә) қозғалыс; б) тартылыс күші; в) салмақ; г) жер;
- Алғашқы қауымдық құрылыс: кұл иеленушіліктің қоғамдық құрылысы- құл иеленушіліктің қоғамдық құрлысы:?
А)социализм; ә) капитализм; б) құл иеленушілік; в) мемлекет; г) феодализм.
- Роман: тарау- тақпақ:?
А) поэма; ә) ұйқас; б) шумақ; в)ырғақ; г) жанр:
- Жылу: тіршіліктің іс-әрекеті-оттегі:?
А) газ: ә) су: б)өсімдік; в)даму; г)тыныс алу.
- Фигура: үшбұрыш-заттың күйі:?
А) сұйықтық; ә) қозғалыс; б) температура; в) су; г)қабырға:
- Раушан:гүл –капиталист:?
А) пайдалану; ә) жұмысшылар; б) капитализм; в) тап; г) фабрика.
- Атмосфералық қысымның төмендеуі: жауын-шашын- антициклон:?
А) ашық ауа- райы ә) дауыл; б) климат; в) дымхылдық; г) метеоқызмет;
- Тік бұрыш: жазықтық-куб:?
А) кеңестік; ә) қыр; б) биіктік; в) үшбұрыш; г) қабырға;
- Соғыс өлім – жеке меншік:?
А) феодалдар; ә) капитализм; б) теңсіздік ; в) құлдар; г) басыбайлы шаруа;
- Алым сан- етістік:?
А) жүру ә) әрекет; б) есімше; в) сөз таптары; г) жіктеу.
- Солтүстік: оңтүстік-жауын-шашын:?
А) қуаң дала; ә) полюс; б) жаңбыр; в) құрғақшылық; г) климат.
- Диаметр радиус-шеңбер:?
А) доға; ә) сегмет; б) кесінді; в) сызық; г) шеңбер алаң;
- Эпителий : тхакнь- қолқа (аорта):?
А) жүрек; ә) ішкі мүше; күре тамыр(артерия); в) тамыр (вена); г) қан.
- Балға қағу-генератор:?
А) жалғастыру; ә) жасап шығару; б) қосу; в) өзгерту; г) қыздыру.
№ 4 тапсырмалар жинағы.
а) қосымша: ә) көсемше сөз: б) жұрнақ; в) жалғау; г) түбір.
а) түзу ә) ромб; б) тіктөртбұрыш; в) квадрат; г) үшбұрыш.
а) барометр;ә) желбаққыш; б) термометр; в) компас; г) азимун.
а) құл иеленуші; ә) құл; б) шаруа; в) жұмысшы; г) қол өнерші.
а) мақал: ә) өлең шумағы: б) поэма: в) әңгіме: г) повесть.
а) цитолпазима: ә) қоректену; б) есу; в) тітіркен ішкі; г) көбею.
а) жаңбыр; ә) қар; б) жауын- шашын; в) қырау; г) бұршақ.
а) үшбұрыш; ә) кесінді;б) ұзындық;в) квадрат; г) дөңгелек.
а)әсем көрініс;ә) өрнек;б) икона; в) фреска; г) бояу жаққыш.
а) очерк; ә) роман; б) әңгіме; в) сюжет; г) повесть.
а) параллель; ә) карта; б) меридиан; в) экватор; г) полюс.
а) әдебиет; ә) ғылым; б) кескіндеме сурет; в) сәулетшілік; г) көркемдік өнер.
а) ұзындық; ә) метр; б) масса; в) көлем; г) жылдамдық.
а) көмірқышқыл газы; ә) жарық; б) су; в) крахмал; г) хлорофил.
а) пролог; ә) шарықтау шегі; б) хабар; в) түйін; г) эпилог.
а) жылдамдық; ә) тербелу; б) күш; в) салмақ; г) тығыздық.
а) Куба; ә) Жапон; б) Ветьнам; в) Ұлыбритания; г) Исландия.
а) тауар; ә) қала; б) жәрмеңке; в) табиғи шаруашылық; г) ақша.
а) суреттеп жазу; ә) салыстыру; б) мінездеме; в) ертегі; г) астарлы сөз.
а) қолқа; ә) күрте тамыр; б) жүрек; в) күре жол; г) капилляр.
№5 тапсырмалар жинағының түсініктемесі мен мысалдары.
Нұсқау-«Сізге екі сөз берілген. Олардың арасындағы ортақ түсінікті табуыңыз керек. Екі сөзге лайықты жалпы қасиетті әр жағдайда іздеуіңіз қажет. Жауабыңызды берілген қос сөздің қасына жазыңыз. Тапсырманы орындау уақыты -8 минут».
Мысалы: шырша-қарағай.
Дұрыс жауабы: қылқан жапырақтылыр.
№5 тапсырмалар жинағы.
Азия-Африка
Өсімдіктану-жануартану
Феодализм-капитализм
Ертегі-жырау
Газ- сұйықтық
Жүрек-күре жол
Копенгаген-Манагуа
Атом-малекула
Майлар-белоктар
Ғылым-өнер
Байсалды-ержүректі
Ампер-вольт
Канал-бөгет
Өрнек(мозайка)-икона
Бұлттық-жауын-шашын
Қосынды-көбейтінді
Астарлы сөз… суреттеп жазу
Классицизм-реализм
Цунами-дауыл.
№6 тапсырмалар жинағының түсініктемесі мен мысалдарын Нұсқау- «Сізге белгілі ережемен сан қатарлары берілген. Сіздің мақсатыңыз- берілген қатардағы келесі орналасқан санды тауып анықтау. Әр қатар өз ережесімен құрылған. Кей тапсырмаларды дұрыс табу үшін Сіз көбейту, бөлу және басқа амалдарды қолдануыңыз керек. Тапсырманы орындау уақыты-7 минут».
Мысалы;2 4 6 8…
Осы қатардағы келесі сан 2 –ге үлкен болуы керек. Сондықтан келесі сан 10 болады. Осы санды жазуыңыз қажет.
Келесі мысал: 9 7 10 8 11 9 12 …
Осы қатардағы кезектесіп 2-ні алып, 3-ті қосу керек. Келесі сан 10 болу керек. Сондықтан осы санды жазамыз.
№6 Тапсырмалар жинағы.
- 6 912151821
- 9 17151
- 2 35689
- 10 12911810
- 13681618
- 3 4691318
- 15 13 16121711
- 1 2481632
- 1 25101726
- 1 49 1625 36
- 1 26153156
- 31 24181396
- 174 17157 541815
- 54 19181469
- 301 2944944 118
Әр субтестіні орындауға берілетін уақыт.
1 субтест-20 тапсырмаға 8 минут
2 субтест-20 тапсырмаға 4 минут
3 субтест-25 тапсырмаға 10 минут
4 субтест-20 тапсырмаға 7 минут
5 субтест-19 тапсырмаға 8 минут
6 субтест-15 тапсырмаға 7 минут
Тест тапсырмаларының дұрыс жауаптары.
1 субтест2 субтест3 субтест4 субтест6 субтест
- ә 1. ә1. в1. ә1. 24
- ә 2.ә2. ә2.а2. 3
- б 3.в3. г3.г3.11
- б 4.а4.б4.а4.7
- б 5.б5.в5.а5.36
- г 6.в6.в6.а6.24
- б 7.ә7.г7.б7.18
- ә 8.в8.ә8.б8.64
- в 9.ә9.а9.г9.37
- а 10 . в10.ә10.в10.49
- а 11.а11.г11.ә11.92
- ә 12.ә12.б12.ә12.4
- в 13.б13. г13.ә13.5
- г 14.ә14.б14.в14.2
- а 15.а15.г15.б15.4
- в 16.в 16. а16.ә
- в 17.а17.в17.б
- г 18.б18.а18. в
- а 19.б19.а19. в
- б 20.б20.б20. б
- ә
- в
- а
- б
- ә
№5 субтест тапсыпмаларының жауап варианттары (қорытындылау)Баға, ұпай.
№210
1Жер шарының бөліктеріМатериктер,Елдер, экватор,
Континенттерклимат
Биология, тірі табиғатҒылым, пәнТабиғат
Туралы ғылым
Қоғамдық құрылыс,Қоғам,даму сатысыТаптар, тарих,
Буржуазия,
қуғындық
әлеуметтік
эканомикалық формация
4Ауызша халықӘдебиет, даналықәңгіме, аңыз, миф,
Шығармашылықойдан шығару
Шығармашылығы
фольклор
Заттың күйі,Зат дененің күйіХимия, физика
Заттың аграрлық
Күйі
Қан айналуІшкі органдар,Биология, қан
Органдарыадамның органдарыжүйесі, анатомия,
Дене бөлігі
7 АстаналарҚалаларЕлдер, аралдар
8 Заттың ең өте кішіБөліктерКлетка құрамы
Бөліктері, заттыңзаттар
Құрамы заттың
Құрамдас бөліктері
9 Органикалық заттарЗаттың құрамы,Витаминдер,
Заттаркөмірсулар,
Клетка құрамы,
Молекулалар
10 Мәдениет, іс-шығармашылықӘдеп, білім
әрекет түрлеріағарту
11 Мінездің жағымдыҚасиеттер,Күш батырлық
Қасиеттерімінез
12 Өлшемнің элек-физикалық өлшем,Бірлік, ілім, құрам
трлық бірлігі.Элекрлік өлшем
бірліі
13.Жасанды су құрлысыҚұрылыс , суат, сусу, құрылыс, энергия,
су құрлысыбөгені (қоймасы)табиғат
14.Бейнелеу өнеріӨнер шығармашылық кескіндем, бейне,
бейнелеу өнерінің фрески, шіркеу
15.АтмосфералықКлимат, табиғат Циклон, табиғат,
Құбылыс, климат құбылысы (жағдайы)жаңбыр
Құбылысы
16.Математикалық МатематикалықМатематика шешім
әрекеттердің нәтижесіәрекеттер, сандармен
операциялар
17.Әдеби тәсілдерМазмұндама тәсілдеріШығармашылық,
әдістер әңгіме, салыстыру
18.Өнердегі бағыт .Әдеби бағытӘдебиет,тұжырымдап
Көркемдік стиль айту
19.Сұрапыл күтпеген
Табиғи құбылыстықҚүтпеген алатБұзу
Алат
Субтесттерді сапалық талдау
1субтест Мағлұматтылық.
Әртүрлі білім аймағында тапсырмаларды алып кетуі.
Қоғамдық саяси -№2.4.8.9.11.14.15.18.20.
Ғылыми-мәдениеттілік -№1.3.5.6.7.10.12.13.16.17.19.
2субтест Мағлұматтылық.
Әртүрлі білім аймағында тапсырмаларды алып кетуі.
Қоғамдық саяси-№1.2.10.13.17.20.
Ғылыми-мәдениеттілік-№3.4.5.6.7.8.9.11.12.14.15.16.18.19.
3субтест Аналогия.
Әртүрлі мектеп пәндер тапсырмаларын алып кетуі.
Әдебиет. Қазақ тілі -№1.7.11.14.21.
Математика, физика -№2.4.12.16.19.23.25.
Тарих-№.5.10.13.17.20.
Биология-№6.9.15.24.
География-№3.8.18.22.
Логикалық байланыстағы әртүрлі тапсырмаларды алып кетуі.
Түр-№3.7.16.24.
- Л.П.Калининскийдің даралық сауалнамасы.
Оқушылар өздерінің жақсы жағынан ұйымдастырушылық спасын танытып, оны кәсіптік педагогикда меңгеру үшін, Л.П.Калининский сауалнамасын ұсынады. Бұл сауалнама 100 сұрақтан құралған. 20-30 минут аралығында жеке тұлға қарқынды жұмыс жасап, өзін- өзі бағалауы талап етіледі. Сауалнаманың құндылығы – жеке тұлғаның коммуникативті және ұйымдастырушылық қабілетін , бағыттылығын, іскерлігін, қоршаған ортамен қарым- қатынаста үстем болуға ұмтылу, өзіне талап қоюы, тлап етуге сенімділігі, қасарушылығы, көнгіштігі, тәуелділігі, психологиялық тактісі мен қайырымдылығының 10 маңызды сапасын өлшеуге мүмкіндігі бар әдістеме жеке тұлғаның жоғары деңгейде дамуын, яғни олардың күшті жақтарын салыстырмлы түрде анықтауға арналған.
Нұсқау. Өзіңді сипаттауға тырыс. Бұл сіздің интеллектіңізді немесе қабілетіңізді сипаттамайды. Сізге күнделікті өмірде әсер ететін кейбір ерекшеліктер көрінеді. Сауалнамада сапаның аттарыкөп айтылған, оларды жақсы немесе жаман деп айтуға болмайды, бірақ олар сіздің мінез- құлқыңызды білдіреді. Егер сапа сізге сәикес келсе, сапаның көрсетілген реттік нөмірін хаттамаға санмен белгілеңіз.Ұзақ ойланбаңыз, жауап беруге 15-20 минут беріледі. Есте сакқтайтын жайттар .
егер жағдаят көп кездесетін жағдайда ғана, сапаны белгілеу керек.
қайталанатын жағымсыз қасиеттеріңізді қалдырмаңыз ( өз көзқарасыңызды .
неғұрлым сапаңызды көп білсеңіз, сіз өзіңізді соғұрлым сипаттайсыз.
Сізге нұсқау түсінікті болса, жылдам жұмыс жзасаңыз және шынайы жауап беріңіз.
Сауалнама.
Ұйымдастырушылық және коммуникативті қабілетті анықтау.
Басқа адамдарға энергия бере аламын.
адамдарға басшылық жасау сферасын алға жылжытуға қабілеттімін.
11.Деспотиялық.
16 Өзіме зеиінін аударғанды өте жақсы көремін.
21 Қайсар.
- Ырыққа аса көнбейтін адам.
- Бағынуға дайындығымды орынсыз көрсетпеймін.
- Орынсыз жерде кішіпейілділік.
- Басқа адамдармен өзімнің қызығушылығымды бөлісіп, бірге әрекеттенуге қбілеттімін.
- Ештеңені істегім келмей тұрғанын басқалар білсе деген ой пайда болады.
2.Кластастырымның сенімді жақтарын пайдаланамын.
Жұмыс істеу қабілетімнің жоғарылығымен ерекшеленіп тұрамын.
- Бастықтық- әміршіл.
- Өзіме ғана ұқыптымын.
- Аса қаталмын.
27 Өкпелегішпін, орынсыз принципшілмін.
- Ұялшақ.
- Соқыр сенімге мәніне түсінбей еліктеуге бейіммін.
- Талап етпеушілік.
- Қоршаған ортада тым кішіпейіл.
- Әр түрлі ескі ұғымдардан толық алыс жүреді.
өзінің әріптес жолдастарынан алға жүруге қабілетті.
Сезімге тұра аламын.
- Маңызды әсер қалдыруға тырысамын.
- Басқаның сәттілігін қызғанамын.
- Негізінде басқаларды сынағышпын.
- Кекшіл.
- Ұялшақ.
- Жолықтырғыш.
- Қоғамдық пікірге жиі түсемін.
- Бәрін көшіруге икеммін.
Қызметтесіме қолдау көрсетемін.
9.Өз шешіміме барлық уақытта жауап беремін.
- Менменділік көрсетуге әуеспін.
- Эгоист, іскер.
- Басқаның қатесіне шыдамайды.
- Маған бұйрық бергенде шыдамаймын.
- Ұяң
- Өзіме шешім қабылдауда өзімді басқаның орнына қоямын.
- Қатал емеспін.
- Адамдарды тым мейірімділікпен бұзамын.
Өзімді орынбасарлыққа тәрбиелеуге әуеспін.
Жарлықты күтпей ақ, кейбір әрекеттерге бел байлап, кірісуге қабілеттімін.
- Басқаның еркін таптауға, оны бағындыруға бейіммін.
- Өз- өзін жақсы көру.
- Кекесінді, мысқылшыл.
- Іске аспайтын нәрселерге әрекеттенемін.
- Жасқаншақ.
- басқа адамға көмек көрсетуге тырысамын.
- Қоршаған орта пікірін тым көп жинаймын.
- Көңілімді аса көп білдіремін.
- Кейде тұрпайы әзілдерге күлемін.
- Айналама қолайлы психологиялық климт тудыруға бейіммін.
- Басқаның шындығын мойындаймын.
- Билік.
- Жауапкершілікті, адал.
- Ауытқушылықты сөзсіз жібермеймін.
- Кез- келген әсерге қарсы әрекеттенемін.
- Момын.
- Жылағанды ұнтамын.
- Барлық уақытта сыпайы қатынаста боламын.
- Басқаның қамын ойлағанды ұнтамын.
- Саналы түрде сенемін.
- Ақыл- ойымның нақтылығымен және ұйымдастырушылығымен ерекшеленемін.
- Әркімнен сыйлау мен мақтауды күтемін.
- Міндетті.
- шуланшақ.
- Сенімсіз, күмәнді.
82 Салмақты.
- Күшті қамқоршыны іздеймін.
- Көпшіл және жайдарлы.
- Риясыз, жомарт.
- Кейде өсек айтатын кезім болады.
- Көп жағдайда әділмін және адалмын.
- Бсқаның жұмысын бақылай аламын.
- Жауапкершілікті ұнатамын
- Жеке инициатива көтеруді ұнатамын.
- Мейірімсіз, сенімсіз.
- Маған әсер ету қиын.
- Жуас.
- Ақыл- кеңесті қуана қабылдаймын.
- Ынтымақтасып жұмыс істеугеөзара көмек көрсетуге ынтыламын.
- Әрқайсысын жұбатуғ тырысамын.
- Уәдемді бұзған кез болған жоқ.
- Өмір сүруге не үшін ұмтылатынын білмеймін.
59.Жаңа идеаларды пайдалануға тырысамын.
- Өзімнің болашақ карьерімді билік құрылымында көремін.
- Барлық қарым- қатынасым өз орнында.
69.Өзімнің шешімімнің дұрыстығына көзімді жеткізуге икемдімін.
- Қатаң, дөрекілік.
- Жиі түңілемін.
- Ақ көңілділік.
- Мақұлдауды іздеймін.
- Қайырымды, зейінді.
- Бәріне икемдімін.
- Тіпті талғап айыра алмайтын заттар туралы айтатын кез болады.
55.Қатаң қағиданы ұстанамын.
- Өз жұмысымды саналы және сенімді орындаймын.
- Ұйымдастырушылық таланттың иесімін.
- Өзіме талап қойғышпын және сыншылмын.
- Өңдеуге қабілетті болу.
- Мені жиі қыспаққа алады деп ойлаймын.
- Елгезек.
- Жайлы қобалжулы.
- Деликатты.
- Басқаның зиянын өзіме қабылдаймын.
- юастықтың шешіміне барлық уақытта келісемін.
- Жоғары деңгейдегі мәдениеттімін.
- өзімнің іскер мамандығымды жоғарылатамын.
- Басында болғанды қалаймын..
- Адамгершілік сезімдемін.
- Батыр жауап беруге бейіммін.
- Қайратыма сүйенемін.
- Көбінесе өзіме сын көзбен қараймын.
136.Бедел жинауға икемдімін.
- Өзра қарым- қатынаста тактіні және сезім өлшемін көрсетемін.
- Сенімділігімді , Қайырымдылығымды күшейтемін.
- Үлкен ақыл- ойдың иесімін.
107 Көп жағдайда дұрыс шешім қабылдауға икемдімін.
- сәттілікке ұмтыламын.
- Жарысуды ұнатамын.
- Қатал , бірақ әділ.
6-ы күмәні болса, онда сауылнама бұрыс болғаны.
- Сөзшең емес.
- Бодандыққа бейіммін
- Ешкімге ешуақытта қарсы келмеймін
- Жарлықты күтуге бейіммін
- Өзіме жұртты қарата аламын
- Барлық жағдайға өзімді бейімдей аламын
- Қайырымдылық көйекке бәрін үндеймін
- Бәріне унай білемін
- қоғамдық жұмыстарға белсендімін
- Өзімнің білімімді көтерүге ұмтыламын
- Тәртіптімін
- Жаңалықты қабылдауға бейіммін
- Басқаларды басқаруға ұмтыламын
- Даңдылыққа ұмтыламын
- Өзіме талап қоя аламын
- Ашықпын және турашылмын
- Қыңыпмын
- Келісімге жиі келемін
- Кейде қажеттілікке қарамастан өз дегеніме жетуге ұмтыламын
- Көнгішпін
- Мені қамқорлыққа лағанды ұнатамын
- Міндетті орындауда тактикалық формада талап еткенге бейіммін
- Басқаның кемшілігіне жақсы раймен және шыдамдылықпен қараймын
- Егер айтылған ойлар ешқашан айтылмайтан болса да, мен әрқашан жалпыға тән тұрғысында айта аламын
- Ұжымның жалпы мақсатына және табысқа жетуі үшін адамдардың біріккен күшін жұмылдыруға және оларды бағыттауға қабілеттімін
- Менің ұлым немесе қызым мен сияқты басшылық жасағанын қалаймын
- Бұйрықпен басқара аламын
- Өз-өзіме сенімдімін, қайсармын
- Тиянақтымын
- Қарама-қарсы жолдарды түсінемін
- Жұмсаұ денелі
- Тіл алғышпыпн
- Бәріне орынды қараймын
- Нәзік және мейірімдімін
- Жұмысқа немесе кездесуге кешіккен кездерім болады
Өңдеу процедурасы.
Егер зерттеу дара психодиагностикалық мақсатта жүргізілсе, онда зерттеушілерді хаттамаға сан арқылы тіркеу керек. Хаттама экспериментаторға беріледі және өңдеуді өзі жазады. Егер топтық зерттеу жүргізілсе, онда бұл психодиагностикалық әдістің мақсатымен барлығы танысып, өңдеу процедурасын зерттелушілердің өздері жүргізеді.
Зерттелушінің жауабының дұрыстығын анықтау протоколға өңделіп жазылады. «Дұрыстық» шкаласы сапаның жалпы сыммасы және соңғы горизонталды цифрларымен (151, 152, 153, 160) айналысады, веритикалды шкала кірмейді. Егер зерттелуші шынайы жауап берсе, онда тақ цифрларды (151, 154) белгіледі. Егер зерттелуші 4-ке дейін жалған жауап берсе, онда тұлғаның жауаптары дұрыс деп есептеледі. Жауаптар қорытындысы шынайы болмаса. 6-ы күмәнді болса , онда сауалнамабұрыс болғаны.
Даралық сапа профилін анықтау
Цифрлардың әрқайсысын вертикальды шкалада дөңгелектеп, ал қортындысы калонкада горизанталды түрде «сумма» деп жазылған Цифрлар «Сумма» колонкісіне жазылады. Әр көріністің деңгейі 10 параметр бойынша көрсетіледі. Әр көріністің 4 деңгейі (әрқайсысының 10 параметірі) немесе аймағы; номинальды (0,4 балл), потенциалды (4-8 балл), перспективті (8-12 балл) супер аймақ (12 баллдан жоғары).
Профильді келесі бейне көрініс бойынша анықтаймыз: вертикаль бойынша санаймыз, 1-ші шкалада қанша цифрды дөңгелектеген. Мысалы:12 цифр қоршалған 1-ші колонкадағы «сумма» графигіне 12 цифрын жазамыз. Бұл колонкіде де, бірақ «аймақ» бөлімінде 12 цифрына қарама- қарсы бірінші нүктені қоямыз. Қалған параметірлерді белгілеп және нүктелерді түзу сызықпен біріктіреміз. Сапаның 10 түрлі көрінісін аламыз.
Егер көріністің (профиль ) барлық 10 параметірі зерттеушілердің номинальды аймағыныңшамасынакелмесе , одан былай болжауға болады:
- Зерттелуші нұсқауға түсінбегенүлгермесе , ондаэкспериментаторменықыластыжұмыс істемеген.
- Зерттелуші сапаға жауапберуге үлгермесе, одан экспериментатор
сапаны жылдам темпе оқыған .
- Зерттелуші өз пікір бойыншатек жақсы сапасына ғана жауап
берсе, экспериментатор саналы түрде ынғаилап , жабдықтаған.
- Зерттелуші өзінің әлсіз жағын нақты көрсетеді.
Келесі әңгіме ұзақ себептермен түсіндіріледі Шкала мағынасын:
Ең алдымен , протоколдың жоғары жағында тұрған цифрлар ерекшедініңқарастырамыз . Әр шкала 3-шіден басталады 3 блокқа бөлінеді (төмен орта жоғары ) бес көрсеткішті қоса есептегенде.
Төменгібөлік кез-келген шкалада биімделу қалыпты мінез- құлықтың көріндісінде көрсеткіш құрады. Жоғары – дезадаптивтімінез – құлықтың мысалы. «Басым болуы»шкаласы 3 блоктан тұрады:
Төменге «Лидерлікке ұмтылу» (11-ден 115 көрсеткіш) : Орта –«Билеп-төстеушілік» (61-65):Жоғары «Деспотиялық» (11-15); Протоколда жоғары блоктың көрсеткіш неғұрлым көп болып белгіленсе, онда солғұрлым жеке тұлға конфликтілі мінез-құлық болуы ықтимал , әсіресе әлументік бақылауға қатысты адамдар арасында.
- Бағыттылық. Бір орталықтың айналасында маңызды және әр алуан қажеттілікпен қызығушылығышоғырланады ( қоғамдық, ұжымдық әрекеттегі мақсаты ). Ұжымен жұмыс істеуге қабілетті . Топтың қызғушылықрамкасынынан шыға алады . Бағыты моральды және интелектуалды тұрғыда құнды көрінеді . Жалпы ақыл- ойыжәне ой-өрісі дамыған. Көрсеткіштері :1-5 51-55, 101-105.
- Іскерлігі .Оқушының ұйымдастырушылықжалпы іскерлік сапасының көрінісі. Кәсіптік сферада ұйымдастрырушылық іс-әрекетіпсихологиялық жағынан дайын. Профессионалдық (өз-өзіне сенуі , өз жешіміне жауапкершілігі ) өз функциясын , жеке іс- әрекетін ұиымдастырудасырттай бақылау жасаиды . Тұлғалығы болашағы ұйымдаструшылықа жақын.
Көрсеткіштері : 6-10,55-60, 106-110
- Басым болу . Бейімделушімінез- құлық пидерлікке (11-115),
бипікке (165) ұмтылады . Билікте шыдамсыз Тілегін басқалардың көз алдындаіскеасырады.Өзгенің тілегін мен еркінеқарсы тұр : отырып , өзі сәттілікке жетуде өзтілек-ықыласына басшылық жасайды. Мотивациясына күреспен, тартыспен жетеді. Мансап құмарлық Авторитарлық лидер типіндегі тұлға.
Конфликтілі аймақ: деспоттық (11-15). Жеке мақсатына жету жолында дөрекі әрекетке барады, артық күшін өзіне бағындыруға ұмтылады. Күресі агрессия тудыртады.
- Өз-өзіне сенімділігі. Бейімделуші мінез-құлық: өзін-өзі сыйлауы (116-120), өзін-өзі жақсы көру (66-70).
Өзіне-өзі үміттенеді, жеке күшіне сенеді, өзі туралы жақсы пікір қалыптастыруға ұмтылады. Қоршаған ортада өзінің қадір-қасиетіне, күшіне, атаққұмарлыққа, жаңалыққа құштар болуға, құрметті жағдайға жетуге ұмтылады.
Мансап құмарлық авторитарлық типіндегі тұлға.
Конфликтілі аймақ: (16-20)Басқа адамның жетістігі мен табысына қызғанышпен қарайды. Өзіндік «дипломатиялық» (егер оны қорқытса, жеке комфортына және тыныштығына қауіп төндірсе, өзі жол береді, егер бұл оған жағымды нәтиже берсе). Және эгоисттік рационализм (өзі үшін пайдалы нәрселерді тыңдауда белсенділік танытып, жеке өзіне табыс әкелетін жағдайда іскерлік қарым-қатынас орнатады) пайда болады.
- Талап етушілік, қаттылық. Бейімделуші мінез-құлық: талап етушілік (121-125), қаттылық (71-75). Ерік күші реакциясы ригидтілі, өтініш категориялы және табанлды. Кез-келген ортада өз мақсатына жетуде тұрақты. Егер қарсылық кездессе агрессия, ашу-ыза, жек көрушілік пайда болады. Ашық турашыл, ашуланшақ. Қатты, авторитарлы лидер типіндегі адам.
Конфликтілі аймақ: келісімге келмейді (21-25) және ымырашылыққа және көнушілікке оңайлықпен жол бермейді. Принципшіл, турашыл. Эмпатиясының жоқтығыи көрінеді. Садисттік тенденция-біреудің артынан табалауға бейім.
- Қыңырлық, негативті. Бейімделуші мінез-құлық: қыңыр (126-130), скептицизмді (76-80), бірбеткейлік басым. Өзінің сәттілігіне ұмтылуда сенімсіз, күмәнді қарым-қатынас орнатады, өз позициясында қалады. Оппозиция кез-келген әсерге қарсылығын білдіреді.
Конфликтілі аймақ: негативті (26-30) ырыққа көнбейді. Қажеттілігіне қарамастан , табысқа жетуде дұрыс ойлауға ұмтылады. Әр түрлің іштегі килігуге белсенді, қарама-қарсы әрекеттенеді. Жасырын атаққұмар, қызғаншақ, күмәнданғыш, өкпелегіш дөрекі.
- Жұмсақтық. Бейімделуші мінез-құлық жұмсақ (31-35),момындық (81-85). Ұрыс –керіске дайын, жол береді. Басқаны пайдалануда өз еркімен бас тартады. Әр түрлі қысымға, қарсы пікірге, қарсы ықпалға тоқтайды және соған мойынсұнып келісім береді. Келісімге келуде босаңдық танытады. Тіл алғыш, ақкөңіл, жуас.
Конфликтілі аймақ пассивті бағыну (31-35).Өзін-өзі қамшылайды, ынталылық көрсете алмайды.Жасқаншақ. Біреуге немесе бір нәрсеге тиянақсыз, жауапсыз қарайды және еріксіз еліктейді.Басқаның әрекетіне жеңіл көнеді. «Адекватты емес эффект»пайда болуы мүмкін. (Сапасы кем және кінәсін сезіну гипертфорирвті жасқаншақ, ұялшақ, азаптанғыш, өзін-өзі төмен бағалауда әлеуметтік жағдайға бейімсіз.
8.Тәуелділік. Бейімделуші мінез-құлық тіл алғыш(136-140),өзіне — өзі сенбейді, (86-90). Өз беттілігі қалыптаспаған, өз күшіне, мүмкіндігіне күмәнданып, жалтақтап жүретін адам. Өз беттілігі мен еркіндігінің жоқтығына байланысты бастықты жоғары санайды, бөлек еркіндікті, бөлек билікті қалайды.
Конфликтілі аймақ: тәуелділік (35-40). Арқа сүйетін күшті адамды, көмекті іздейді. Әлеуміттік тұрғыда жетілмеген. Басқаның сыртқы әрекетіне жеңіл және келісіммен берілген адам.
- Психологиялық такт. Бейімделуші мінез-құлық так тикалы (141-145), сақтық(92-95). Адамдар мен қарым-қатнаста сезімі өлшенген, тактілі, олардың даралық ерекшелігі көрініп тұрады. Керек нәрсені тез табады, а дамдармен тез танысады. Олардфың жағдайларына ыңғайланады және бағалай біледі. Басқаларға жәр демдеседі. Лидерлікке жетуде белсенді еңбектенеді, көпшіл және сыйымдығ, орынды қарым-қатнасты ұс танады. Демократиялық типитегі лидер, жұмсақ практиканы ұстануы мүмкін.
Конфликтілі аймақ: жұмсақтық (41-45). Орынсыз жұмсақ, қоршаған орта конформизмнің кейбір бағытын үйлестіруде кішіпейілділік танытып, әлеуметтік мақұлдауды іздейді.
- Қайырымдылық. Беімделуші мінез-құлық: қайырымды (146-150), риясыздық (96-100). Басқаға көмек көрсетуге дайын тұрады және жеңіп барады. Басқаның мінез-құлқын сезгіш, уайымдағыш. Жеке пайдаға ұмтылмайды, риясыз. Әлсіз және дәрменсіз. Ар-намысты, кең пейілді адам. Альтуристтік бағыттағы демократиялық типті ұстанатын лидер болуы мүмкін.
Конфликтілі аймақ: жан-тәнімен берілген адам (46-50). Басқаға кішіпейілділігімен. Риясыз көңілімен, жан-тәнімен беріледі. Өзінің қызығушылығы бойынша жүреді.
Бұл әдістемені тек қана белсенділердің және формалды емес лидерлердің ұйымдастырушылық сапасын салыстыру үшін жүргізіп қоймайды, қордағы белсенділерді айқындап береді (топтық сауалнаманы жүргізген кезде).
Ұйымдастырушылық сапаны талдау оқушының мінез-құлқын өз уақытында түзетуге шақырады, олардың мақсатты түрде өзін-өзі тәрбиелеуге басшылық жасайды, іс-әрекеттің әр түріне үйретеді, мысалы:біреулері көңілшектігін жеңеді немесе қыңырлыығын қояды, ал келесі біреулері- қайырымдылығын, психологиялық тактісін одан әрі дамытады және т.б. Ең негізгісі: жеке адамның конфликтілі аймақта өзінің деңгейіне назар аударады.
- Голланда тесті.
Бланкіде әртүрлі мамандықты парлап келтірген. Олардың аттарын жақсылап қарап шығыңыз. Егер сіз мамандықтың немен шұғылданатынын білмесеңіз, онда жүргізілетін тестке көңіл аударуыңызға болады. Әр пардан өзіңізжоғары бағалаған мамандықтың біреуін алыңыз. Мысалы: 1-парда (1Р инжинер-технолог-
1И конструктор) сіз конструктор жұмысын ұнататын болсаңыз, онда өзіңіздің қағазыңыздағы 1 цифрының қатарына «И» әріпін жазыңыз. Қалған барлық мамандықтар солай жалғаса береді.
| 1Р | Инжинер -технолог | 1И | Конструктор |
| 2Р | Тоқушы | 2С | Тазалық жөніндегі дәрігер |
| 3Р | Аспазшы | 3К | Әріп теруші |
| 4Р | Фотограф | 4П | Дүкен меңгерушісі |
| 5Р | Сызба-сызушы | 5А | Дизайнер |
| 6И | Философ | 6С | Психиатор |
| 7И | Ғалым химиг | 7К | Бугалтер |
| 8И | Ғылыми журнал ректоры | 8П | Адвокат |
| 9И | Лингвист | 9А | Көркем әдебиет аудармашысы |
| 10С | Педиатор | 10К | Статистик(театрда) |
| 11С | Сыныптан тыс жұмыстар жөніндегі оқу ісін меңгеруші | 11П | Кәсіподақ комитетінің төреағасы |
| 12С | Спорт дәрігері | 12А | Фельетонист |
| 13К | Натариус | 13П | Жабдықтаушы |
| 14К | Перфораторшик | 14А | Карикатурашы |
| 15П | Саяси қызметкер | 15А | Жазушы |
| 16Р | Бағбан | 16И | Метеоролог |
| 17Р | Трамвай жүргізуші | 17С | Фельдшер |
| 18Р | Инжинер-электрощик | 18К | Секретар машинист |
| 19Р | Телеоператор | 19П | Режиссер |
| 20Р | Бояушы сырлаушы | 20А | Метал бойынша суретші |
| 21И | Биолог | 21С | Бас дәрігер |
| 22И | Гидролог | 22К | Ревизор(налог инспекторы) |
| 23И | Зоолог | 23П | Бас зоотехник |
| 24И | Математик | 24А | Архитектор |
| 25С | Полицияның балалар бөлмесінің қызметкері | 25К | Есепші |
| 26С | Мұғалім | 26П | Отряд командирі |
| 27С | Тәрбиеші | 27А | Балшықтан бұйым жасау жөніндегі суретші-кирамикашы |
| 28К | Экономист | 28П | Бөлім меңгерушісі |
| 29К | Корректор | 29А | Сыншы |
| 30П | Шаруашылық меңгерушісі | 30А | Дирижор |
| 31Р | Радиооператор | 31И | Ядролық физика маманы |
| 32Р | Жөндеуші | 32К | Мантажшы |
| 33Р | Аграном-тұқым себуші | 33П | Кооператор төреағасы |
| 34Р | Тігінші-қиушы | 34А | Декоратор |
| 35И | Мұражай ғылыми қызметкері | 35С | Консультант |
| 36И | Археолог | 36П | Сарапшы |
| 37И | Ғалым | 37А | Актер |
| 38С | Логопед | 38К | Стенографияшы |
| 39С | Дәрігер | 39П | Дипломат |
| 40С | Психолог | 40А | Ақын |
| 41К | Бас бугалтер | 41П | Директор |
Қорытындысын өңдеуге зерттелушінің таңждаған әр парының бірдей әріптер саны есептеледі. Жазылған сәйкес әріптер цифра келесі схема бойынша мысалы:
РИСКПА 1 7 6 5 2 12
Р-әріпі-реалистик типті . И-интелектуалдық типті, С-әлеуметтік типті, К-конвенциялық типті және А-артистік типті білдіреді.
Ары қарай көп балл жинаған әріптер таңдалады. Жеке адамның нақты моделі А(12балл), И(7баллға ) қатысты, рет-ретімен С,К,Р,П жалғаса береді.
Қорытындыны интерпретациялау.
Голланд1-ші 3 типке ерекше зейін аударады. Формуланың соңғы компанентітесттің әлсіз жағын сипаттайды, жеке адам қасиетінің күшті жағы –негізгі типтер, кейбір қарама-қайшы (интелектуалды және тапқыр, реалистік және әлеуметтік конвенциялық және артисттік) типтер.
Голандық көзқарас бойынша мамандық тұжырымдамасында кәсіптік қанағаттанушылық тұрақтылық т.б. ең бірінші кезекте жеке адам типінің кәсіптік ортасына байланысты дейді. Мамандық өкілдері-біркелкі тұлғалар. Әр мамандық өзіне адам тартады, тұлғаның жалпы көзқарасын, қабілетін бейімдейді және т.б. Әр мамандықтың топтағы мүшелері анық ұқсастыққа ие болады, көп жағдайларда олар жеткілікті бірдей шамада сезіне алады, өзінің мінез-құлқын ортаға икемдейді. Мұндай жағдайда, адамның кәсіптік ортасына қоршаған орта модельінен заңды бекітілуі керек. Адамдар өз ортасын, мамандығын, өзінің толық бағдарымен мақсатын, өздері қызықтыратын проблемаларды табуға ұмтылады. Голланд бұл типтерді кең схемада көрсетеді: мақсат, құндылық Мен-бейне, білім беретін және кәцсіптік мақсаты, қалаған мамандығының ролі, қабілеті, арнайы дарындылығы. Табысқа жетудің нақтылығы мен жеке тұлғаның дамуы, өмірлік жолы. Бұл түсінікке қысқаша сипаттама береміз.
Жеке адам типінің сипаттамасы.
Реалисттік тип. Қоршаған ортада физикалық және әлеуметтік мақсаттар мен міндеттерді және құндылықтарды таңдайды. Ол нақты істермен және оларды пайдаланудағы құндылығымен шұғылданады: заттар, инструменттер, аңдар және машиналар. Ол абстрактілі ойлаудан, әлеуметтік қарым-қатынаста өзін алыс ұстайды. Бұл ер адам типі: асоциалды, эмоционалды тұрақты, заманына қарай бейімделе алады. Ол ұжым мүшесін немесе қатысушыны жоғары бағалайды, өзі басқарушы роліне жоламайды. Моторлық қабілеті мол, физикалық ептілігі жоғары, нақты кәсіппен айналысқанды жөн көреді. Олар мынадай мамандыққа жиі барады: техник,инжинер,электрик,аграном,бағбан,жүргізуші және т.б.
Бұл типтер көбнесе математикаға жақын, Ауызша сөзге жоқ психомоторлық, арифметикалық және жазбашаға қабілетті. Ол негізінен техника және спорт саласында көп табыстарға жетеді. Бұл тип өкілдері өмірге жай көзқараспен қарай алады. Шешім қабылдауда басқаларға тәуелді.
Интеллектуалды тип. Қоршаған орта проблемасын шешумен айналысады, адамдарға қол ұшын бере алады. Тұлғаның ақыл ойы таңдамалығымен, ұғымдылығымен, тәуелсіздігімен интровертиптілігімен ерекшеленеді. Ол сыншыл қызыққыш Қиялдауға және тануға қабілетті. Олар ғылыми тұрғыда мамандықтарды таңдайды: ботаника, астраномия, физика,математика, ғылым жәнет.б. Олардың ауызша және ауызша емес қабілеттері бірдей дамыған Ақыл ойы нақты, шығармашылық ғылым саласында жетістікке жете алады. Әлеуметтік және моторлық дағдылары бірдей дамыған. Өмірге көз-қарасы конпирсивті, ол ешкімге тәуелсіз, өз бетімен әрекеттенуі жоғары деңгейде қалыптасқан.
Әлеуметтік тип. Қоршаған орта мен байланыс орнату үшін өз алдына мақсат міндеттер қояды. Ол өзінің дағдысын дамыту үшін басқа адамдардың мінез-құлқындағы өзгерісін, білімін пайдаланады. Бұл тип қарым-қатнаста айрықша әлеуметтік ептілікті меңгеруді қажет етеді. Бұл саладағы өкіл өзінің әлеуметтілігімен, тәрбиелеуге қабілеттілігімен, адамгершілігімен, нәзіктігімен, психологиялық көңіл-күйімен ерекше көрінеді. Проблемалы сұрақтарды шешуде интеллектуалды ресурстарға қарағанда эмоциясына, сезіміне көп сүйенеді. Бұл типтегілерге әлеуметтік және этикалық проблемаларды тапсыру құндырақ. Бұл типтегілер үшін оқу және емдеу дәрігер, мұғалім, психолог, кеңесші және т.б. Әлеуметтік тип «Ер адам » роліне жоламайды, моторлы дағдылармен механизмдермен шұғылданады. Олар ауызша сөзге өте бай, бірақ математикалық қабілеті өте төмен. Мұндай адамдар басқару саласында, өнер және оқыту саласында табысқа жетеді. Емдеумен айналысады, оқыту және басқа да әрекеттерді күреспен жеңіп алады.
Конвенциялық тип. Қоршаған ортада қалыптасқан дәстүрлер мен әлеуметтік және физикалық құндылықтарды, мақсат-міндеттерді таңдайды. Бұл типтегілер проблемаға стреотивтік, практикалық және әдептілік көз қараста қарайды. Кейбір кездерде керітарапта, қайтпас және сенімді. Мінез-құлқы пассивті ол құрылымды іс-әрекеттермен айналысқанды ұнатады: машинопис, бугалтер, эканомика. Оған сөйлеу және нақтылықты талап ету мамандықтары ұнамайды. Конвенциял типтегілер ауызша сөзге жоқ, керісінше есеп-қисапқа жақын. Ол шешен немесе жетекші бола алмайды. Шешім шығаруда басқа адамдарға, тәуелді өмірге қарапайым көзқараста қарайды.
Тапқыр тип. Белсенділік қызбалықты, құлшынысты, ынта-жігерді талап ететін міндеттер мен мақсаттарды таңдайды. Ол өзін бағалайды, өз-өзіне сенімді және агрессивті. Бұл тұлғалар мойындауды үлкен қажеттілік деп санайды. Өзініңқажеттілігін яғни «ер адамға » тән басқарушы ролін қанағаттандыратын: меңгеруші, директор, телерепортер, сатушы, артист, журналист, дипломат және т.б. мамандықтарды ұнатады. Бұл типтегілердің мінез-құлқы өте кең сферадағы іс-әрекеттерді орындайды. Олар үшін шектеулер, асоциялды, қол жұмыстарын және шыдамдылықты талап ететін жұмыстар тиымсыз.
Артисттік тип. Қоршаған ортамен қарым-қатнаста көркем бейнелерде көру үшін өз сезіммен эмоциясын интуициясы мен қиялын пайдаланады. Проблеманы шешуде өзінің қиялымен талғамы арқылы іс жүзіне асырады. Өзінде пайда болған проблеманы шешуде өзінің субективті әсерімен фантазиясына сенеді. Өмірге көз-қарасы қиын шешім қабылдауда тәуелсіз қатал. Интровертивті және нақтылы ол эстетикалық құндылықты бәрінен жоғары қояды. Көркем шығармашылыққа ұмтылады. Артист шығармашылық мамандықты ұнатады: музыка, сурет, әдеби шығарма, фотография және т.б. Оған «ер адам» кәсібі ұнамайды, мысалы спорт, машина жөндеу және т.б. Оның негізгі жетістігі өнер саласы бұл нағыз нақтылы тип. Оның шығармашылығында ең бірінші кезекте айқындық басым. Артисттік типтегілер ауызшща қабілеттерге бай келеді. Оларда өнердің ірі жетістіктерін түсіну, қабылдау, ұғыну қабілеттері мол.
Артист өнерді қоршаған ортадан алады және оның орнын толтыра алады шығармашылық дарынын дамыта алады; ол өзін сыйлатуды және мойындатуды қамтамасыз етеді. Ол көп адамдардан қарым қатнаста болудан өзін алыс ұстайды. Бұл артисттерге көп пайда әкеледі, шығармашылықты дамыту үшін олар конвенциалды дәстүрден өздерін босату қажет, оларға еркіндік және еркін ойлау керек. Оларда өмірлік идеал жоғары болуы керек, яғни жас қалпын сақтауға ұмтылуы қажет. Барлық адамдарда 6 типтің бәрі кездеспейді. Типтің негізінде жеке адамның моделі (құрылымы) бейнеленген.