Бұл мәселе жөнінде ҚР – ң Заңында толық түсініктеме берілген. Бірақ халыққа білім және тәрбие беру мекемелерінің желісін және мазмұнын қысқаша баяндау қажет сияқты.
Білім беру жүйесі мынадай құрылымнан тұрады:
Отбасындағы тәрбие. Отбасы және адамның жан – жақты және үйлесімді дамуына жатады. Балалардың отбасында тәрбиеленуі білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмыстарымен ұштасады.
Жергілікті білім беру органдары мен мекемелер, ғылыми – зерттеу институттары, қоғамдық бірлестіктер, еңбек ұжымдары бірге отырып, оқыту мен тәрбие жұмысын жақсартуда ата – аналарға, оларды алмастаратын адамдарға отбасы мен тәрбиесі жайында көмек көрсетеді, жағдайлар жасайды.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие. Мектеп жасына дейінгі тәрбие балалар мекемелерінде жүзеге асырылады. Мұнда балалар 3 жастан 6 жасқа дейін тәрбиеленеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды отбасынеда тәрбиелеуге үкімет көмектеседі. Ол үшін ата – аналарға өтем төлемдері беріледі.
Жалпы орта білім. Жалпы білім беретін орта мектептің мақсаты– әр жақты дамыған, адамгершілігі мол, жеке өзінің және қоғамдық мүдделердлі ұштастыра білетін, халық мәдениетін жетілдіру ісінде өз ұлты мен жалпы адамзат қазынасын тиімді пайдалана алатын, зиялылыққа тән қасиеттерді бойына сіңіре алатын адамды тәрбиелейді.
Жалпы білім беретін орта мектептің құрылымы баланың ер жетуіндегі жас ерекшелігің үш кезеңіне (балалық шақ, жеткіншектік шақ, жасөспірімдік шақ) сәйкес орт мектеп үш сатыдан тұрады:
Бірінші саты – бастауыш мектеп (І – IV сыныптар)
Екінші саты – негізгі мектеп (І – IX сыныптар)
Үшінші саты – жалпы білім беретін орта мектеп (І – ХІ сыныптар)
Мектептен тыс тәрбие мен оқыту. Балалардың қабілеттілігі мен бейімділігін дамыту, қоғамдық белсенділігін арттыру, еңбекке, кәсіби бағдар беруге, ғылыми техникаға, өнерге, әдебиетке, спортқа, ұлтттық дәстүрлерге құштарлығын тәрбиелеу, олардың мәдени демалысын, бос уақытын, дұрыс ұйымдастыру мақсатында осы жұмыстардың бәрін мектептен тыс білім және тәрбие беру мекемелері ұйымдастырады.
Кәсіптік – техникалық білім. Халық шаруашылығының барлық салары үшін қажетті маман жұмысшы кадрларды дайындау мәселесі кәсіптік — техникалық училищелерде жүзеге асырылады. Бұлар кәсіптік және жалпы білім беретін оқу мекемелері.
Орта арнаулы білім. ҚР – ң азаматтары орта арнаулы оқу орындары арқылы кәсіптік білім алады. Негізгі сатыны бітірген оқушылар кәсіптік білім мен бірге толық орта білім алып шығады. Орта арнаулы оқу мекемелеріне әртүрлі колледждер, педагогикалық, медициналық, әскери т.б. училищелер жатады.
Жоғары білім. Жалпы және кәсіби орта мектептерді бітірген жастар университеттерде, институттарда, академияларда және соларға теңестірілген оқу орындарында білім алады.
Арнаулы білім мекемелері. Бұлардың бірнеше түрлері бар.
Жетім балалар, ата – аналарыныан қорғансыз қалған балалар жалпы білім беретін мектеп – интернаттарында, балалар үйлерінде тәрбие мен білім алады.
Ақыл– ойында кекмістігі бар және уақытқа емделуді қажет ететін балалар үшін арнаулы мекемелер ұйымдастырылады.
Жоғары оқу орынан кейінгі білім. Республика азаматтарға аспирантураларда, доктарантураларда оқып ғылымдар кандидаттары мен докторлары дәрежелерін, доцент пен профессор атақтарын алуға мүмкіндік береді, ғылыми кадорларға деген қажеттігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Кадрлардың бірлестігін арттыру және оларды қайта даярлау. Жұмысшылар мен мамандардың, басты қызметкерлердің біліктілігін арттыру және оларды қайта даярлау арнайы білім беру мекемелерінде, кәсіпорындарында , ғылым мен оқу орталықтарында ұйымдастырылады.
Қосымша білім беру үшін дене шынықтыру–сауықтыру, техникалық, мәдениеттану, тіл және басқа бағыттағы мекемелер жүйесі құрылады. Оларды Білім министрлігі және жергілікті үкімет басқару орындары бекітеді.
Сонымен білім мен тәрбие беру – бұл Республика азаматтарының құзретін және адамгершілік, интеллектуалды, мәдени дамуының жоғары деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған үздіксіз тұтас педагогикалық процесс.
Білім жүйесінде халықаралық байланыстың маңызы.
Дүние жүзілік білім кеңестігіне кіру және халақаралық байланыс елімізде білім жүйесін жасауға мүмкіндік туғызады. Осындай мүмкіндіктерді еске ала отырып, отандық білім жүйесін дүние жүзілік білім деңгейіне жеткізу ең басты мәселелердің бірі.
Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы бойынша Қазақстан азаматтары (оқушылар, студенттер, аспиранттар) шет мемлекеттердің оқу мекемелерінде оқуға қақылы. Бұл мәселе мемлекет аралық келісімге сәйкес жүзеге асырылады. Жыл сайын орта және жоғары оқу орындарын бітірген дарынды жастарды шет мемлекеттердегі жоғарғы оқу орындарына, аспирантураға жіберуді әдетке айналдыру қажет.
Қазақстан Республикасында тұратын шет мемлекеттердің азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар республикамыздың азаматтарымен тең дәрежелі білім алуға, қызымет істеулеріне қақылы. Ал шет мемлекеттердің Қазақстан Республикасында тұрақты тұрмайтын азаматтарды халықаралық келісім бойынша білім алуға, жұмыс істеулеріне мүмкіндік алады.
Қазақстан Республикасының білім беру мекемелері шет елдік мекемелермен және ұйымдармен тікелей байланысты дамытып жетілдіреді, рухани тілік білдіреді. Олардың өзара қарым–қатынастары және ынтымақтастығы, достық байланыстары дамиды.
Елімізде білім жүйесін дүние жүзілік үлгіге сәйкес жетілдіру зерттеуді қажет ететін келелі мәселелерге байланысты. Сондықтан Білім министрлігі, Ұлттық Ғылым академиясы, ірі университтетер және институттар мен бірлесіп, Қазақстанда ұлттық білімнің стратегиясы мен тактикасын және интеграцияның нақты саясаты мен принциптерін жасайды.