Эволюциялық сатының шыңыңда тұрған омыртқалыларда — әсіресе приматтарда (маймыл) — «интеллектуалды (интеллект-ақыл) қылық- әрекет» деп белгіленген жеке ауыспалы қылықтың жаңа формасы туындады. Бұл психикалық құбылыстың ерекшелігі — мұнда жағдайға байланысты қажетті бағыт-бағдар таңдау сынама-байқау қозғалыстарымен қабаттасып келмей, олардан алдын жүргізіле бастайды. Жануардың бұдан былайғы әрекетін күні бұрын болжастыратын жаңа айрықша (қарапайым қозғалысты өз ішіне қамтыған), күрделі психикалық әрекет-қылық формасы бөлініп шықты. Сонымен, эволюциялық дамудың ең жоғары кезеңіндерінде құрылымды әрекеттің күрделі түрлері қалыптаса бастайды: а) кезіккен міндеттердің шешілу жолын тауып беруші, бағытгалған зерттестіру әрекеті; б) мақсатқа жету үшін қажет икемді, ауыспалы қылық бағдарламасын түзу, яғни орындалған істі бастапқы ниетпен салыстыру.
Бұл күрделі әрекет құрылымына тән сипат — өзін-өзі реттеп, басқара алуы, яғни, егер бастаған әрекет қажетті мақсатқа жетсе, онда ол тоқтатылады, ал дейділеген іс орындалмайтын болса, жануар миына тиісті сигнаддар беріліп, мәселені шешудің жолын іздестіру қайта басталады.
Жануарлардың бұл қылық формасынан екі маңызды құбылысты байқауға болады: а) экстраполяциялық рефлекс (құбылыстың бір бөлігі бойынша жасалған қорытындыны сол құбылыстың екінші бөлегіне ауыстыра білу) және б) есгін күрделі түрлерінің дамуы. Осыдан кейбір жануарлар өз қылық-әрекетінде заттың тікелей қабылдануымен шектеліп қоймастан, сол заттың қозгалысын бақылай отырып, мүмкін болар өзгерісті алдын-ала тануға қабілетті. Алдын-ала білу әрекет-қылығыныңайрықшаформасынаие страполяциялық рефлекс жеке ауыспалы қылықтың жоғары интеллектуал түрлерінің туындауына негіз болды.
Интеллекттік әрекет-қылықтың пайда болуына жағдай жасайтын және бір фактор — бұл қабылдау процесінің күрделене беруі мен ес беріктігінің ұлғайуы. Мысалы, бір көрген затьш тышқан — 10-20 сек. дейін, ит — 10 мин. дей-ін, маймьш — 16-48 сағ. дейін есінде сақтау мүмкіңдігіне ие екендіп дөлелденіп отыр (В. Келлер).
Интеллектуалды әрекеттің негізі, қазіргі заман зерттеулері бойынша, әрқилы заттар арасындағы күрделі қатынастарды танып, бейнелей алуда. Жануар (жоғары дамыған) табиғат нысандарының өзара байланыстарын сезе отырып, кезіккен жағдайдың нәтижесін алдын-ала білуге қабілетті (И. П. Павлов).
Сонымен, сүтқоректілерге тән интеллектуалды қылық-әрекет адам кейіптес маймылдарда ерекше дамуға жетісіп, психика өрістеуінің ең жогары шегін белгіледі. Бұдан әрі тек адамға тән, жаңа типтегі, тіпті басқаша психика әле-мінің —адам санасыньш даму тарихы басталады. Адам санасының бастауларын жануар психикасының ұзақ та күр-делі даму процесінде байқаймыз. Егер осы даму жолына түтастай назар салатын болсақ, оның негізгі кезеңцері мен басқарылу зандылықтарын айқын болжау мүмкін. Жануарлар психикасының дамуы олардың биологаялық эволюциясымен бірге жүріп, осы процестің жалпы завда-рына бағынады. Психикалық кемедденудің әрбір жаңа басқышы — жануарлар тіршілігінің соны тысқы шарттарына орай пайда болып, олардың дене қүрьзлымының күрде-ленуінде жаңа қадам іспетті.
Біршама күрделі ортаға бейімделуден жануарлардың өте қарапайым жүйке жүйесі мен арнайы сезімдік мүшелерінің жіктелуі басталды. Осы негізде ортаның айы-рым қасиеттерін бейнелеу қабілеті — қарапайым сенсор-лык психика пайда болды. Ол өз кезегімен жануар-лардың Қүрлық тіршілігіне өтуі, осьщан бас миы қабығының дамуы өмір субъектінезаттарды тұтастайбейнелеугемүмкіндік
перцептивтік (нақты қабылдау) психикамен ауысты.
Ақырында, қабылдау және қозғалыс органдарының жетіле түсуіне, мидың одан өрі күрделе-нуіне ықпал еткен тіршілік шарттарының қиындасуы жану-арларда заттардың объектив арақатынастарын заттасқан әрекет тобы түрівде сезіп, кабыддау мүмюңщктерінің туын-дауына себепші болды. Сонымеқ психика дамуы жануар-дың қоршаған ортаға бейімделу қажеттігімен анықталады да, психикалық бейнелеу — осы бейімделу барысывда қа-лыптасқан тиісті төн мүшелерінің қызметі. Жоғарыда си-патталған барша психикалық құбылыстардан өзгеше, бас-қаларға ұқсамас, өзіне төң белгілеріне ие бейнелеу фор-масы бүл — адам санасы. Бұл — ең жоғары даму сатысы-ның белгісі — сананың пайда болуы -психиканы басқара-тын завдардың өзгеруімен өзектес. Егер тіршілік өлемінің барша тарихында психиканың даму зандылықтарына бас-шылық еткен жалпы биологиялык; эволюция зандары болса, адам психикасының дамуы коғамдык-тарихи даму зандарымен түсіндіріледі.