Тума әрекет –қылықты талдау толық психикалық бейнелеудің әртүрлі болып келуі және байлығы үйрену мен жеке тәжірибе жинақтауына байланысты деген қорытынды тудырады. Уйрену процесін зерттей отырып, әрекет-қылық қалыптасуының өмір барысында жинақталған және эволюция процесінде бекітілген жеке нақты жануарлар тәжірибесі, нақты тәжірибе түрі. Осы айтылған, әреке-қылық компоненттерің анықтайтың туа біткен және жеке жүре пайда болған байланыстар жатады. Түрдік (видтік) тәжірибе генетикалық тіркестірілген, туа біткен форма түрінде түма әрекет –қылықтың компоненті түрінде ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады, сол себептен әрекет-қылық әрқашан видиотипті болып келеді. Бірақ, әр видиотипті әрекет-қылық формасы өзінің шығу тегімен міндетті түрде туа біткен, тума деп айтуға болмайды. Көп жағдайда үйрену формасы, сыртынан тума әрекет-қылыққа ұқсағанымен, ол қатал видиотипті шеңбердегі жеке тәжірибе жинаудың нәтижесі.
Г.Темброктың пікірінше, ең алдымен облигатты үйрену формасы, нақты түр өкілінің, жеке тіршілік жағдайына тәуелсіз, өмір сүруіне қажетті жеке тәжірибесі. Темброк пікірінше облигатты үйренуге қарама-қайшы болып факультативті үйрену жатады, оған нақты особьтың нақты тіршілік жағдайының ерекшелігіне тек жеке дара беймделе алатын формалары кіреді. Әрине, осындай жағдай бір түрдін өкілдеріне бірдей болып кемейді.Осылайша, нақты тіршілік жағдайы нақты түрлердің әрекет –қылығына қызмет ете отырып, факультативті үйрену жануарлардың әрекет-қылық компоненттерінің икемді, орнықсыз болып келеді.
Тума әрекет-қылықтың жеке тәжірибе элементінің өрілуі жолымен түрдік тәжірибе анықталуы әрекет-қылық актісінің регидті кезендерінде де атқарылып отырылады.
Ағылшын этологі Р.А.Хайнд үйрету процесінде, тума әрекет актісіне жауапты тітіркендіргіштердін күшін алма кезек араластыра отыру жолында тума әрект –қылықты өзгертілуі (модификациялануын) көрсеткен.Соңымен модификация сенсорлық және эффекторлық шеңберде орынды болып келеді. Эффекторлық шеңберді алсақ. Тума әрекетті үйрену элементтері туа біткен, тума әрекет элементтерін перекомбинация жасау түрінде болады және де жаңа қозғалыс координацияларының пайда болуы мүмкін. Бұл онтогенездің ерте сатысында болады. Мысалы, жаңа қозғалыс координациясы болып құстардың ән айтуға еліктеуі. Жоғары жануарларды алсақ олар таным әрекетінде, интеллект қылықтарында аяқ-қолдарын қолдануы.
Жануарларға бастапқысынан биологиялық маңызды тітіркендіргіштер, өзекті тітіркендіргіштерге қарағанда, жануарлардың үйренуінде жетекші болуда олар индеференті біркелкі болып келеді. Тек жеке тәжірибе барысында олар есте сақтап сигнальдық мағына қабылдайды. Сонымен, үйрену процесі орта компоненттерінің «биологиялық нейтральды» қасиеттерің іріктеп таңдаумен сипатталады, нәтижесінде осы қасиеттер биологиялық мағынаға ие болады.
Үйрену процесі, ол тек шартты рефлекстер құрылуы емес, бұл күрделі процесс, ең алдымен қоршаған орта элементтеріне ағзаның белсенді таңдау қатынасы жатады.
- Жануарлардың дағдысы, дағды ерекшелігі
Жануарлардың қүрлықты өмір салтына өтуімен тір-шілік жағдайлары да өте үлкен өзгеріске түсті, қоректену киывдасты, орта қүбылмалы, осыдан ұдайы ауыспалы табиғат аймашнда бағыт — бағдар алып жүру күрделенді. Сонымен бірге үрпақ жалғастыру типі де басқаша бодцы. Әр жануар түрі еңді 1-2, кейде 3-5 үрпақ дүниеге келті-ріп, солардың арасынан тірі қалғандары жануар түрі жал-ғасының негізі болды. Мүның бөрі тума, көп өзгеріске ке-ле бермейтін инстинкттік қьшықтармен қатар жаңа жеке ауыспалы немесе қылық- әрекет формаларының туындауын қажет еттіБұл Қылықтүрініңнышаңдарыжөндік-тердедебар, бірақ тіршілік даму эволюциясының бүдан былайға жүрісіңде олар бірте-бірте басымдау орьш ие-лей бастады.
Қоршағанортадабағыт-бағдартандауды(ориентировка) күрделеңдіру қажеттігі, ауыспалы орта жағдайында жаңа жеке бағыт-бағдар тандау мүмкіндіктерінің пайда болуы мен өзгергенжағдайлардажаңадараикемделуқабілеттерінің орнығуы эволюциялық процесте бүрын тіпті болмаған жаңа жүйке тетіктерінің (аппарат) өркендеуіне келтірді. Бүл тетіктер енді сырттан сигаалдарды қабыл-дап, өңдеп, дайың инстинкттік әрекетті іске қосып қой-мастан, қабылданғад ақпараттарды талдаудан өткізіп, өзгерген жағдайда қажетті жаңа жеке ауыспалы, дағдылы қылыққа орай жүйке байланыстарын түзіп отыратын болды.
Бүл қүрылым эволюциялық үзақ жолды бейнелей-тін тетік — бас миі еді. Жануарлардың бас миі бірнеше қабат деңгейден түрады. Ең төменгі қабат ми діңіне орналасып, жүйке түйіндері (ганглий) формасында организімнің ішкі қалпын реттеп барады. Бүл жуйке формасы негізінен ең қарапайым тіршілік иелерінде ғана қалыптасып, тума, жай әрекеттерді басқарады, ал оның қасиеттік дәрежесі инстинкттік бағдар деңгейінің қызметінен ажыралуы ша-малы, тіпті жоқ десе де болады. Мүвдай түйіндік (ган-глиозды) жүйке қүрылымының мысалына бақа миі дөлел бола алады: ол қалыптасқан нәсілдік (инстинкт) өрекет-терді іске қосумен, түрақты қылық (дағды) формаларын бағдарлайды.
Жануарлардың жоғары ағзалық дамуына орай ган-глиозды аппарат үстіне күрделірек жүйке қүрылымы жай-ғасады. Бүл қүрылым ішіне аддымен ми қабығы асты жүй-ке түйіңцері (таламо-стриалды), соң ежелгі (лимбикалық) қабық кіреді, ал жоғары омыртқалыларда қарқьпшен да-мып, төменгі дәрежелі жүйке қүрылымдарына жетекшілік ететін мидың үлкен жарым шарлары пайда болды. Ми қабығы асты (подкорка) жүйке тетіктері жербауырлаушылар мен қүстарда баымдау болып, кейін жеке, өзгеріс-терге икемді қылықтарды қамтамасыз ететін, бірақ әліде болса өрекеттің қарапайым тума формаларымен байла-нысты ежелгі қабык, аппараттары дамыды. Олардың бөрі бүрыншша жануарлардың өмірге келуімен қабаттаса ту-ывдап, тіршілік иесінің түрақты биологиялық жасау жағ-дайларына (экологиясына) сөйкес кедді.
Эволюциялық дамудың белгілі кезеңінде, аталған барша жүйке тетіктерінің жоғарысына, үлкен жарым шар-лары жүйке жүйесінің келесі, ең жоғарғы деңгейі — бас миінің жаңа қабығы қосылды. Міне, осы мидағы бүрын болмаған қабық жануар қылығындағы жаңа формаларды реттеуге араласып, жетекшірольатқаратынболды. Басмиі қабығынынқызметі: сыртқысигналдардықабылдап, қалыптасқанөрекетбағдарламасыніскеқосу,онымен бірге ақпарат мазмүньш талдау, ондағы өзге-рістерге сай өзін баптау, жаңа жүйке байланыстарын гүзіп, ауысқан жағдайға икемді өрекет түрлерін дайын-дап, қалыптастыру және оларды жадта сақтал қалу.Ең жоғары омыртқалылар эволюциясының біздің заманымызға жакын дөуірлеріңде күшті дамыған бас миы-нын үлкен жарымшаларының қабығы экологиялық жағ-дайлардың тікелей өсері астывда қалыптасты. Дөл осы шарт ми қабығын тысқы ортадан келіп түсетін ақпаратты анализдеу мен сингездеудің еге күрделі формаларьш қам-тамасыз ететін жөне тікелей ауыспалы қылықты реттеуші аппаратқа айналдырды. Бас миы қабышның жәрдемімен іске қосылатын жеке ауыспалы қылық механизмі инсшнкггік қылық тетігіне қараганда анағүрлым күрделі. Ол күрделі-ліктің мөні: қоршаған орта шартына байланысты жануар-дың белсеңді бағдар тавдауы нөтижесінде мөңді маңызға ие болып, өмірлік қажетті шарттардың пайда болуынан хабар еткен көп себептердің бірі (қорек, қатер) қоршаған ортадан жануар тарапынан бөліп алынып, ол жаңа бай-ланыстар түзуге қатысып, хайуанның көздеген «мақсаты-на» жетуге, төніп келе жатқан қатерден сақтануға көмек-тесетін әрекет-қылықтың жаңа бағдарламаларын туын-датты. Жануардың «мақсатқа» жету бағдарындағы мүвдай едөуір қордалы қылық-әрекетті кездейсоқ демей, оның мың-сан шартты табиғат аясьщца белсенді бағыт-бағдар тавдай алуының нәтижесі деп таныған жөн.Бүл түжырым экспериментті зерттеулерден келіп шыққан (Э. Толмен,К. Керч ж. т.б. )
Омыртқалылар өрекетіңцегі мүвдай икемдесудің жаңа формаларының қалыптасуы екі ерекшелікке байіла-нысты. біріншішсі — бағыт-бағдар таңдау немесе іздену бел-сенді Қозғалыспен біртүтас орындалады да, қажет болған қозғалыс түрін пайдалану сынама-байқау өрекеттерінщ аддыңда емес, олармен бірге қалыптасады; екіншісі — жан-уардың бағдарлау әрекеггерінің сипаты мен қалыптасқан жаңа қылықтарының формалары бүрыннан келе жатқан, жануар тіршілігіне тығыз
аиланыстытумақозғалыстүр-лерінетүбегейлі тәуелді.
Мысалы, шөпқорекгі жануар-лардың(сиыр, қой)бағдар
тандау әрекеті енжар, шек-телген халде, қылық өзгерісі өте баяу. Керісінше, өз же-мін табиғи жағдайда жанталаса іздеуге бейімделген жа-байы авдардың бағыт-бағдар іріктеу әрекеті шалт, бел-сенді ізденіске негізделген, ауыспалы жағдайга сөйкес қы-лықтьщ жаңа түрлері едөуір жылдам қалыптасып отыра. ды. Тума қылық-өрекеттердің түрлері — инстинкттер мең жаңа калыптаскан дағдылы әрекет формаларьшьщ ара-сындағы тығыз байланыс қазіргі кезең дамуыңцағы ең жоғары омыртқалылар үшін де төн нәрсе.
Дағды-факультативті үйренудің ең маңызды , орталық формасы.