Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы түлгааралық ортақтасудың үш түрін ажыратады: императив (бүйрык), манипуляция (айла), диалог (косүн, қоссөз, қостіл).
Императивтік немесе оміршіл ортақтасу —өз ортақтасу ссрігінің тәртібі мен іс-әрекетіне бакылау жасау мақсатындағы әсер етудің авторитарлық, директивтік формасы. Ортақтасу партнері тек әсср етудің нысанасы, пассив ретінде қарастырылады. Императивтің ерекшелігі, партнерды бағындыру жөніндегі негізгі мақсатының жасырынбай айқын көрініп түратындығында. Әсер етудің қүралдары ретінде бүйрық, талап, әмір, тиым салу, нүсқау пайдаланылады (Отыр! Түр! Әкел!). Сонымен, әміршіл ортақтаеу -басқаны озіне қажетгі белгілі әрекетке күшпен бағдарлау.
Қоғамдық қарым-қатынастарда императивтік ортақтасудьщ өз орны бар. Мысалы, әскери қатынастар, төтенше жағдайлардағы бастық-қызметкер қатынастары, қиын-қыстау, зілзала, операция кезіндегі қатынастар. Осындай салаларда^ императивтік ортақтасуды пайдалану нәтижелі әрі қолайлы.
Сонымен қатар мүндай ортақтасуды мүлде қолдануға болмайтын салалар да баршылық. Ең алдымен ортақтасудың бүл түрін достар және жүбайлар арасында, ата-ана мен бала арасында, тәрбие мен педагогика саласында пайдалану ыңғайсыз әрі нәтижесіз. Бүйрық, тиым көмегімен ұстаздар мен ата-аналар балаға өз сөзін өткізе алады. Бірақ ол сөздерді бала тек сырттай қабыддап орындайды. Бала өз еркімен қабылдамаған соң, оның қүлағына қүйган үлкевдердің ережелері, қағидалары, қоғамдық нормалары санасының тез жойылып кететін мазмүны болмақ. Бүйрық түрінде берілген тілектер баланың ішкі қүндылылығы бола алмайды.
Манипуляция, алдап-арбау ортақтасуы — жиі кездесетін түлғааралық ортақтасу түрі, ортақтасу партнерін өзінің жасырын ниетіне бағындыруды коздеген іс-әрекет. Өз мақсатына жсту үшін манипулятор ортақтасу партнерін нысана ретівде карастырады.
Манипуляциялық ортақтасу — басқаны өз мақсатын жасырып озіне қажетті іс-әрекетке баулу.
Императив пен манипуляцияның үқсастығы екеуінін мақсаты бірдейлігінде: яғни, қатынас серігінің ойы мен бойын билеу, бақылау. Айырмасы: манипуляциялық стильде шынайы мақсат жариялан-байды, жасырылады не ауыстырылады.
Алдап-арбау ортақтасуының қоғамдагы ресми орны — бизнес, сауда-саттық, іскерлік, насихат, оқыту болып табыладігі,■’ Бүл түрдегі ортақтасудың демеу берушісі, жаршысы Дейл Карнеги.
Оқыту барысында (тәрбиелеуде емес!) сабақты қызықты откізу, оқушының назары мен ынтасын көтеру ушін манипуляцияны пайдалануға боладьі. Кейде осыған дағдыланған мүгалімдер баскдларға түсіндіру, дөлелдеу, үйрету үшін осыны өзінің түлғалык үстанымына айналдырып алады. Оқытуда нэтижелі болған бүл жайт, тәрбиелеудс, жеке түлғалык қатынастарды орнатуда жарамсыз болып қалады да, үстаздың сңбегі өз мақсатына жетудіқ орнына зиян келтіреді. Жүмысыіща манипуляцияға әдеттенген адам сондай арақатынасты отбасына да әкелуге мәжбүр болады. Сүйіспеншілік, достық, ізгілікке негізделген ортақтасуды манипуляция жолы тиімсіз де нәтижесіз.
Арбаушылық барысылда қатынас серігі жекс түлға ретіиде емес, тек манипуляторға ксрек қасиеттердіц иесі рстінде қарастырылады. Мысалы, манипулятор мейірімді адамның мейірімін, әлсіздің әлсіздігін өз мақсатында пайдалануга тырысады. Арбаушы өз арбаушьиығыныц күрбаны болып қалады. Өзін озі біртүтас түлга ретінде емес, кейбір рөлдердің орындаушысы ретінде қабылдап жалған ниеггер мен мақсаттарға бас үрады. Манипуляторды сипаттайтын қасиеттер: етірік, зерігу, сезімдердің қарапайымдылығы, өзін қадағалау, өзіне де, басқаға да сенбеушілік. / Маниііуляцияға қарсы шьіққан ғалым Э. Шостром «Антй-Карнеги» кітабын шығарды.
Императив пен манипуляция түрлерінің ішкі үқсастығы терсң. Екеуін де монологтық (бірсөз, бірүн), субъект — объект қатынасына жатқызуға болады. Адам басқаны оз нысанасы ретінде қабылдағавда, басқаның күй-жайын ескермегенде ортақтасу серігін мүлдем өз назарынан тыс қалдырып, тек езімен өзі, өз мақсаттары және міндеттерімен арақатынас жасайды. Сонда ол баеқаларды емес, тек өзінің «кошірмелерін» ғана көредД.
Диалог ортақтасуы. Бүл — тең қүқықтық субъектілердің арақатынасы, ортақтасу мақсаты — өзін-өзі және өзіені тану, білу, дамыту.Жоғарыдааталғанарақатынастарданнегізгі айырмашылыгы — эгоцентризмнен, өзіндік үстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағытталған үстанымга кошу. Бүл ортақтасу үрдісівде екі дауыс, екі пікір есітіледі, бүл субъскт -субъект қатынасы.
Диалог ортақтасуының ережелері:
1.Сүхбаттасуінының жоне өзінің кекейкесті күйіи ескеру. «осы жерде — осы сөтге» қағидасын басшылыққа альш арақатынасжүргізу,дөлосыкездегіссзімдсрін. тілектерін, психологиялық халдерін назарға алу.
2.Ортақтасу серігінің түлғасына баға бермеу, алдын-ала оның ниеттеріне сену, біріне —бірі сенімділік білдіру.
3.Серікті өзіне тең, озіндік пікірі мен шешімі бартүлга деп қабылдау.
- Шешілмеген мөселе мен сүрақтар ортақтасу мазмүны болуы керек (ортақтасу мазмүнын мәселелендіру).
5.Сүхбат адамныц өз атынан жүргізілуі керек, бірсудіц нікіріне сілтемей, өзінің сезімдері мен тілектерін біддіруі қажет (персоналандыру).
Диалог ортақтасуы қатысушылардың өзара түсінушілігін терендетіп, бірінің жан байлығын бірі кебейтуге, орқайсысы өз-езінің ашылуъша жағдай жасайды. Осы таптегі ортақтасуды іске асыру үшін қажстті омірлік шарттар және қатысушылардың ішкі дайындығы керек. ‘ Әрипе, іскерлік ортақтасуда бүндай тииті толық қоддануға болмайды. Бірақ осы типті мсңгерген адамдардың психикалық денсаулығы, мінездерінін, біртүтастығы, салмактыльиы көзге түсердей.
Мысалы, мектеп мүғалімдері оқушыларға білім беруде жиі қолданатын ортақтасу түрі — монолог. Неге? Ол — мектептің басты мақсаты мен міндеттеріне байланысты қүбылыс. Педагогтардың түсінігі бойынша, білім беру мен тәрбие қүраддарының негізгілері -қатаң тәртіп пен шэкіртгерді біркелкілеу (усреднение). Есіңізде болса, оқытушылар тыныштықты бүзған оқушыға қолданатын әдіс-тәсілдер: қадалған көзқарас, нүсқау, жазалау, ата-анасын шақыру, сыныитан не мектептен қуьш жіберу, баланы оқшау қалдыру, диреқторға жіберу, кекету, сынау.
Манипулятор не диктатор мүғалімнің пікірі бойынша, барлық шәкіртгердің оқуға ынтасы бірдей — жақсы маман болу, мақтауға лайықты болу, көп ақша табу. Мүғалім берген білімге күштарлық жоқ болса, бала жаман болып саналады, баланың қызығушылығы есепке алынбайды. Ал бала өзінің қызығушылығын мүғалімнің талабына, сабақтың тақырыбына сай болмаса да жоғары, құндылы санағаидықтан, бара-бара жеке нәнге де, бүкіл мсктепке де қызънушылығы мем ьштасын жогалтады.
Оқушылармеи қалай сойлесу керек? Олардың сүрақтарына қалай жауап қайтару қажет?
Біріншіден, шыдамдылықпен сүрақты соңына дейін тындау. Кебінесе, адамдар сүрағы анық қой деп, сүхбаттасушыны тоқтата салып жауапқа кіріседі. Сұрақты дүрыс түсінуде кішкентай ғана күмон» пайда болса, қайталап анықтап алған жон болар («Кешір, мен онша түсінбей түрмын», «Мен дүрыс түсінссм…»). Кейімгіге қалдырмай («бүл келесі сабақтың тақырыбы») міндетті түрде шәкіртке жауап беру керек.
Екіншіден, жауап сүрақтан неғүрлым кең болып, қойылган мәселені жаңа қырынан керсетуі тиіс. Маңызы бар сүрақ қойып түрған шәкіртті ренжітнеу үшін асығыс жауап беруге де болмайды.
Үшіншіден, оқушылар кейде сүрақты долме-дол жауап алу үшін ғана қоймайды. Сүрақты өзінің ойлау қабілстін, білім деңгейін көрсету үшін де қояды. Мүғалімнеи көмек күткен баланың сенімін ақтап, ашық өңгімеге жағдай жасау қажет.
Ортақтасу — өте күрделі феномен. Оньщ әртүрлілігі көнтеген функцияларына тәуелді, ал копқызметтілігі (многофункциональ-ность) жеке адам мен қогам өміріндегі орны мен мағынасына байланысты.
Ортақтасудың ішкі қүрылымы да өте күрделі, оны шартты түрде үш жакқа бөлуге болады: коммуникация, перцепция, интеракция. Біртұтас, ішкі бірлігі бүзылмас процесті біз ғылыми мақсаті^а, терең және жанжақты талдау үшін үшке болеміз. Естен шығармайтын жайт: тіршілію^е арақатынас — біркелкі, бүзылмайтын процесс.
Коммуникация — арақатынас партнсрлерінін бір-бірімен ақпарат алмасуы, білімді, идеяны, нікірді, сезімді беру мен қабылдау үрдісі.
Интеракция — түлғааралық қимыл ұйымдастыру, катысушылардың өзара қозгалыс пен әрекет алмасуы.
Перцепция — адамдардың бірін бірі тануы мен тәрбиелеуі негізінде күрылатын белгілі түлгааралық қатынастар.