Тұлға аралық қақтығыс және оның қызметтері
Тұлғааралық аралық қақтығыс — қарым-қатынас психологиясының негізгі үгымы. Қақтығыссыз жеке адамның тұлғаның қалыптасу үрдісін, жалпы қоғам дамуын түсініп талдауға болмайды. Ортақтасу, Г. М. Андре-еваның пікірі бойынша, адамдарды біріктіру және дамыту тәсілі.
Қақатығыс моделі
Субъект — 1 —►Субъект — 2
Ортақтасу формалары:
Тікелей қақатығыс— табиғи бетпе-бет, сөздік жәие бейсоздік (ым, қйімыл) қүралдар кемегімен жасалынатын толық психологиялық контакт, кері байланыс бір мезгілде өтеді. Бүл — адамдардың бір-бірімен қатынас жасау тарихындағы бірінші формасы.
Жанама қақтығыс —қатысушылардың кері байланыс уақытын ұзартатын, не кешіктіретін жазу және техника қүралдары арқылы жасалынатын толықсыз психологиялық контакт. Хаг жазу, кітап шығару, радиодан сөйлеу т.с. адами ортақтасуды күрделендіріл жіберді.
Түлгааралық қақтығыс — екі не қүрамы өзгермейтін топ ішіндегі таныс адамдардың тікелей контактлары. Түлғааралық ортақтасудың белгілері: қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірінің ерекшеліктерін білуі, бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, ортақ қызметтестігі.
Бүқаралық ортақтасу — бейтаныс адамдардың тікелей не жанама (бүқаралық ақпарат қүралдары арқылы болатын) контакттары. Мысалы, стадионда, театрда, шеру — бүқаралық тікелей ортақтәсу, телемарафон, радиохабар — жанама ортақтасу, вагонда — бүқаралық тікелей не жанама болса, купеде — түлғааралық.
Персонааралық ортақтасу ~ ортақ іс-әрекет үрдісінде жеке қасиеттерін аиіатын белгілі түлғалардың психологиялық контакттары (чемпиондар, ғарышкерлер, президенттер).
Рөлдік ортақтасу — белгілі әлеумеітік рөлдерді орындаушылардың психологиялық контакттары, мысалы, окушы — оқытушы, әке — бала, сатушы — алушы, көрші — керші, дәрігер ~ ауру, бастық –
бағынушы. Әрбір адам ор сотте ортүрлі рөлдерді орыпдайды, сол рөлдерге байланысты қоғамда өз орнын табады. Сол ролдсрді орындаганда адамның өзгешеліктері назарға алынбайды, гек одеуметтік рөлге қажетті іс-орекеттері маңызды болып саналады. Әрине, олеуметтік рөл адамның мінез-құлқыныц егжсй-тсгжсйін анықтамайды. Адам өз рөлін, басқалардың рөлдерін калай түсінсді? Ол рөлдерге қандай қатынаста болады? Адамдар өз ролдерін орындаған соттерінде қайталанбас өзіндік өрнек пен таңба енгізеді.
Ортақтасу барысында адамдар өзі жоне басқалар үіпіп озіндік психологиялық ерекшеліктерді ашады, көрсетеді, түсінсді. Адамның психологиялық қасиеттері ортақтасу нәтижесінде пайда болады, дамиды, өзгереді. Басқалармен арақатынас жасаганда адам қоғамдық ережелерді, нүсқаларды, білім мен іс-әрекет тосілдерін, жалпы әлеуметтік тәжірибені өз бойына сіңірсді. Ортақтасу нәтижесінде адам жеке түлға болып қалыптасады.
Ортақтасу — адамның психикалық дамуының және мінезінің алғышарты, негізі. Сонымен, ортақтасу — адамның психологиялық дамуының факторы:
— ортақтасу үрдісінде басқалардан өзгешелігі қалыптасады, адам тек қана ортақтасу арқылы адам болады (джунглида осіп адам болған Маугли — қияли оқиға, ертегі);
— ортақтасу үрдісінде өзге үшін, өзі үшін адамның психологиялық қасиеттері ашылады (ғашық болған адам өзін-өзі жаңа қырынан таныіьбіледі);
— ортақтасуүрдісіндежекеадамжалпыадамдықтәжірибені меңгереді (орыс философы Чаадаев айтуынша, ортақтасусыз шөпті шайнап жүре беретін едік).
Ортақтасудың қызметтсрі (функциялары):
1- байланыстыру, прагматикалық қызметі. Ортақтасу бүл жердс кез-келгенбірлескеніс-әрекетбарысындаадамдардың бірігуінің шарты болып табылады. Вавилон мүнарасы туралы аңызда адамдар бірін-бірі түсінбеу салдарынан қүрылысты бітіре алмағандығы жөніндегі оқиға тегін емес.
2- қалыптастыру, дамыту қызметі.Бүл жерде арақатынас адамның психикалық бейнесінің қалыптасуы мен өзгеруінің алғышарты болып танылады. Кішкентай баланың даму барысындаоныңмінез-қүлқы,іс-әрекеті,өмірге көзқарастары үлкен адамдармен жасаған арақатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы қарым-қатынас нәтижелері ішкіпсихикалық қүбылыстарға жәнебаланың өзіндік сыртқы қимылдарына айналады. Мысалы, «Зита-Гита» үнді кинофильмінде егіз қыздар ортүрлі ортада өскендіктен мінездері бір-біріне үқсамайды. Сыртқы қарым-қатынассыз балаларой-өрісіөспейді.Балаларүйіндеөскен жасөспірімдердің ой-өрістері өздерінің ата-аналарының бауырында өскен қүрбыларынан едоуір төмен болады. Олардың бүкіл өмірі туған-туысқан-дарымен, жақсы корген адамдарымен ортақтасуда өтсе, психологиялық қасиеттері адами сапаға жақындырақ болары анық. Бірақ осыған байланысты еске алатын бір жайт: бала — үлкендердің барлык насихаттарын, ойларын, көзқарастарын өз бойына тікелей қүйып алатын ыдыс емес! Бала мен ересек адамның арақатынасы тек үлкеннен кішіге өтетін білім, біліктілік, дағдылар емес, бүл — неғүрлым күрделі өзара ықпалдау, озара өзгеру, бірін-бірі байыту қүбылысы. Бала басқаның тәжірибесін өз ішкі дүниесіне белсенді түрде тезден өткізіп қабылдайды.
3- растау қызметі. Басқалармен жасаған ортақтасу барысында адам өзін-озі танып білуге, бекітуге, өзінің бар екендігін дәлелдеуге мумкіндік алады. Адам озінің бар екендігін, оз түлғасының қүндылығын басқа адамдар арқылы быеді. Адам үшін ауыр жазаның бірі — жападан жалғыз қалу, ешкіммен араласпау, басқалардың назарынан тыс қалу. «Сеп жамансың», «Сенікі дүрыс емес» деп адамды жаман бағалаудың озінде оны қабылдап, бар екенін растап түрудьщ белгісі бар. Ал қабылдамаудың, барлығын растамаудың белгілері «Сен бүл жерде жоқсың», «Сен өмір сүрмейсің». Осы әдісті А. Мака-ренко ез коммунасында жиі қолданатыи еді — кінәлі балаға басқалар бойкот жариялайтын. Растамау — көп психикалық аурулардың, мысалы, шизофренияның себепшісі. Нәресте, сәби оке-шешесінен «сен жақсы», «сен біз үшін барсың» дсген долелдерді естімесе, оның санасында қалған іздер эңдогендік психозға жол ашады. Күнделікті тіршілік адами арақатынасқа, «растау терапиясына» толы: танысу мен сәлемдесу рәсімдері, қүтгықтау мен ізет көрсету, т.б. Осьшың барлығы ор адамның бар екендігін растайтын дөлел екені сөзсіз.
- тұлғааралық эмоциялық қатынастарды үйымдасіыру мен тіректеу қызметі. Басқаларды қабылдау, олармен сан қилы қатынастар (түлғалықтан іскерліюсе дейін) жасау кезінде адамдар бірін-бірі бағалап, бірімен бірі не жағымды (симпатия, үнату), не жағымсыз (антипатия, үнатпау) эмоциялық қарым-қатынас орнатады. Заманауи адамдардың элеуметтік байланыстары тек эмоциялық қатынастармен шектелмесе де, эмоцкялық қатынастар іскерлік, үжымдық, релдік қарым-қатынастарға оз осерін тигізеді.
- тулгаішіндік қызмет. Адам өз-өзімен іштей, не дауыстап сөйлесіп диалог арқылы арақатынас жасайды. Түлгаішіндік ортақтасуды адам ойлауының омбебап тосілі деугс болады. Л. С. Выготскийжазғандай,жекеқалғандадаадам ортақгасудың қызметін сақтап қалады.
Сонымен, біз ортақтасудың түрлерін, қызмеггерін қарасіыр-дық. Қарым-қатынас психологиясында көбірек зерттелінген достүрлі моселе — түлгааралық тікелей ортақтасу.