Ұлттар өміріндегі ұлттық психологиямен тығыз байланысты көкейтесті мәселенің бірі- ол ұлттық әдет ғұрыптар, дәстүрлер болып саналады.
Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, жөн-жосық, жол-жоралғы, атамекен, аламан,, шежіре , қара шаңырақ, жоқтау, естірту, жұрағат, туажат, жүрежат, әмеңгерлік, жеті ата, ру, тайпа, тектілік, беташар, бата, ерулік, кісілік, ырым, ырыс, ысырап, тиым, қазақ этнопсихологиясының ұғымдары екендігі.
Ұлттық психологияның ерекшеліктері мәдениетте, тұрмыста, сондай-ақ ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерде де айқын көрінеді. Әдет ғұрып дегеніміз бұл Әр этносқа тән біртіндеп дәстүрге айналған қоғамдық салт-сана. Дәстүр дегеніміз-әр халықтың әдет ғұрпына әбден сіңген әдет-ғұрпы.
ХІХ ғасырдың 40 жылдары қазақ даласына жіберілген поляк революционері А.Янушкевич халқымыздың дәстүрі,әдет-ғұрыптары мен тұрмысы жайлы деректер жинап қалдырған кісі. Ол бір мерекеге қатысып жырлар мен күйлерді,ақындарды тыңдап,ойын-сауықтарын тамашалап,әсіресе,суырып салма ақындар өнерін ерекше атапты. Сөйтіп,қазақтарға тән айтысты «бұл халықтың ойлау қабілеті таңғажайып екен» деп бағалаған болатын.Айтысөнері халқымыздың әлеуметтік өмірін таразылап отырған,шындық пен жаланы,ақ пен қараны саралаған адамгершілік құдіретінің мкетебі. Қазіргі кезде республикамыздың жер-жерлерінде айтыс дәстүрі қайтадан дами түсуде. Сондықтан мәдениет мекемелері мен тиісті қоғамдық ұйымдар айтыс өнерінің өркен жайып отыруына ат салысып,заман талабына сай талап-тілектерге бейімдеп,тәрбиелік мәнін көтеру міндетін жолға қойулары керек.Әсіресе,айтыс өтетеін орындарға аударма қондырғыларын орнатып,республикада тұратын өзге де ұлыттардың ортақ тәлім-тәрбие ордасына айналдырған жөн.
Осы мәселелерге арналған әдебиеттерде ұлттық әдет ғұрыптардың, дәстүрлердің саяси-әлеуметтік өмірдегі орны мен ролі, оның таптық сипаты, прогрессивтік рухани маңызы әрі еңбекшілерді ұлтаралық досытық рухында тәрбиелеудегі мәніне , ұлттық қатынастардың жетілу процесіндегі ықпалына материалистік тұрғыдан талдау жасалынады. Әйткенмен ғалымдардың тұжырымдарында кейбірулер ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді ұлттық психологияның құрылымдық элементтеріне жатқызса, екінші тобы оның тек психологиялық жағын, негізін қатыстыруды ұсынады. Айтылып отырған құбылысты біздер толығымен тек ұлттық психологияның элементі деп есептесек, онда әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер психологиялық қажеттіліктен пайда болған деген пікір туады.
Әрбір халық өздерінің әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін, саль-жораларын ұрпақтан-ұрпаққа қалдырып отырады әрі сақтайды. Олардың ұлттық мәдениетінде, тұрмысында бөлінбестей болып қалыптасады. Әрине, халықтар өмірінің деңгейі өзгеруіне сәйкес дәстүрлер де ауысады, дамиды.
Ұлттық дәстүрлер олардың өмір ерекшеліктеріне сәйкес сол ұлттың көшлік өкілдеріне тиісті болатын қоғамдық даму мен табиғат құбылыстарының қайталану заңдылықтарының нәтижесі. Қоғам басшылыққа алатын әдеттер адамның өзі ұстанатын еркіне тәуелсіз, әйтеуір, бір факторлардың салдарынан пайда болып, сақталады. Сондықтан оларға қалай да тарихи тұрғыдан қарау керек. Олар адамдар арасындағы қатынастарда ойша шамалаудың, топшылаудың, амоционалдық көріністің түрлерімен формалары ретінде пайда болды. Бұл туралы К.Маркс «Егер форма белгілі бір уақыт бойы өмір сүретін болса, ол әдет-ғұрыптармен дәстүр ретінде бекиді де, ақырында ұнамды тәжірибе ретінде қолданылады» деп атапкөрсеткен еді. Айтылған қағидада түрлі әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің пайда болуы мен өмір сүруінің мәні көрсетіліп отыр. Материалық өндірістік деңгейіне байланысты болатын тұтынудан шығатын дәстүрлер мен әдет ғұрыптар адамдар арасындағы қатынастардың нормалары, әдісімен формалары болып есептеледі.Материалдық алғышарттардың өзгеруіне лайық ұлттардың әдет-ғұрыптары, дәстүрлері белгілі уақытқа дейін адамдардың өзара қатынасы ретінде қала береді.
Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар материалдық өндірістік жағдайына байланысты болғандықтан, оған әрбір қоғамдық тап түрліше қатынаста, қожалықта болуына сәйкес таптық мүддеге бөлінеді. Өздерінің таптық сипатына лайық, дәстүрлермен әдет ғұрыптар сол таптың өкілдерінің пайдасына қызмет етеді. Таихтан белгілі, нәрсе-дін билеуші топтарға бейім жағдайда болып олардың қызметіне тиісті комегін беріп отырған.
Дінге саяси көзқарас күрделі нәрсе. Дін тарихи қалыптасқан адамзат санасының дәстүрлері формасы. Оған біздің елімізде Қазан төңкерісінен соңғы жылдары Заң жолымен қаталдық жасалынды. Шіркеулер мен мешіттер талқандалып дінге сену ресми айыпталуға ұшырады, тарихи қалыптасу заңдылығы ескерілмеді. Діни сенім біржақты ғана бағаланып адамдардың ішікі рухында «жасырын» өмір кешті. Қазақ ұлтының рухани игілігіндегі мұсылман діні де имандылық, ізетшілікдік пен қайырымдылық сияқты жалпы адамзаттық қасиеттерді насихаттаудан қашты. Осының бәрі жастар өміріндегі ұлттық дәстүрдің тәлімдік мәнін кемітіп сенімсіздікке ұшыратты. Жаңаша саяси ойлау, республика егемендігі мұндай қателіктерді орнына келтіруге қадам жасауға бет бұруда. Сондықтан да Қазақстан Республикасының «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заңы республика Конституциясында, сондай-ақ адам құқықтары туралы халықаралық актілер мен келісімдерде баянды етілген азаматтардың діни сенім бостандығы жөніндегі құқықтарын іске асыруға кепілдік береді. Білім беру мекемелерінде нәсілдік, ұлттық, діни, әлеуметтік төзбеушілік пен алабөтендікті насихаттауға,халықаралықжәне адамгершіліктің жалпы жұрт таныған принциптеріне қайшы келетін милитаристік және өзге идеяларды таратуға тиым салынған. Осындай игілікті ұмтылыстар халқымыздың сана-сезімін,ұлыттық рухын жетілдіре түсуге жөн сілтейді.
Айтып өткеніміздей,әдеп-ғұрыптардың жақсысы да,жаманы да бар екені даусыз. Қазақ халқында өлікті ел болып бірлесіп,ағайын-туысқан жиналып өкінішті бірге бөлісіп жерлеу теріс ғұрып емес. Жерлеу шығынын жақындары ортасынан көтеріп,кейін киімін ескертіп бір-бірден бөлісіп алу қауымшылдықтың жақсы белгісі болатын.Осы күнгің өзінде кей жерлерде құнықан қулар, өлген кісі өлгені болмаса да, арандары ашылып, барды місе тұтпай, тіпті «жаңа ішік, тон, пальто мыңдаған ақша салыңдар сүйегіне» деп, шаруасы шағын отбасына да қиғылық салатынды шығарыпты. Әрине, бұл жағдайда қазақтың туысқандарына киім беру дағдысы кінәлі емес. Бұл дүние қуалаған кейбір қожа-молдалардың арсыздық қылығы.Осындай жанжалдардың ертеректегі көрінісін белгілі жазушы Ә.Нүрпейісов «Қан мен тер» трилогиясында ерекше анық суреттейді. Осы тұста кейбір зерттеушілер әдет-ғұрыптың шиеленісіп, дұрыс ұйымдаспауын «қазақтың өлік жерлеудегі әдетінің оңбағандығы» деп түсінетін көрінеді. Мәселе әдеттің оңбағандығы емес, оның әнін айналдырыпөз құлқына өз құлқынына пайдаланбақшы болған топтардың оңбағандығы екенін ұғынуымыз керек.Аға ұрпақтан дәстүр болып жалғасқан рухани байлығымыздың саралы қасиеттерін бойға сіңіріп үлгі еті
Ұлылардан ұлағат
Адамның асқан сұлулығы оның сезгіштігі.
В.А.Сухомлинский
Тән сезіп, көзбен көрмек, мұрын иісі, тіл дәмнен хабар бермек. Бесеуінен мұндағы ой-хабар алып, жақсы жаман әр істі сол тексермек.
Шәкәрім Құдайбердіұлы