Тәрбие процесінің нетізгі ерекшеліктері қандай
Біріншіден, тәрбие көп факторлы процесс, ол тек мектепте ғана емес жанұяда, мектептен тыс мекемелерде, қоғамдық, орындарда іске асырылады. Оқушылардың санасының, тәртібінің қалыптасуына әдебиет, өнер, телехабарлар , кампьютерлік технология , бейне фильмдер әсер етеді. Қазіргі кезде балаларға әсер етуші хабарлар өте көп, оның кейде жағымсыз әсерлері де болатындығын ескеруіміз керек.
Екіншіден , тәрбие процессі- ұзақ процесс. Ол бала дүниеге келгеннен басталып , өмір бойы жүреді.
Адам есейген шағында да тәрбиеленіп тіпті қайта тәрбиеленуіде мүкін. Адам еңбек ету арқылы және моральдік тәжірибені, эстетикалық құндылықтарды меңгеріп, білімін кеңейтеді. Әсіресе мектептегішағында оныңбаланыңдамуытез жүреді .Тәрбие ұзақ процесс болғандықтан оның нәтижесін бірден көруге болмайды. Мысалы : оқушы қысқа уақыт ішінде тарихи оқиғаларды оқып алуы мүмкін, бірақ оны тезарада жақсы жолдас немесе ұжымшыл адам етіп тәрбиелеуге болмайды.
Үшіншіден, тәрбие процесі сатылы сипатта болды. Ол ерекше ензеңдерге бөлінеді.
Бірінші кезеңде бала жанұядағы ,мектептегі алғашқы ережелерді меңгереді. Оларда қарапайым тәртіп дағдылары қалыптасады.
Екінші кезеңде оқушылардың бойында тәртіп туралы алғашқы түсініктерінің негізінде, әртүрлі жағдайда дұрыс шешім қабылдау, қоғамдағы тәртіп ережелерін сақтау дағдысы қалыптасады.
Үшінші кезеңде тұрақты мінез-құлық дағдыларына ие болады.
Төртіншіден, тәрбие процесінде бірнеше рет қайталауға орын беріледі. Мысалы, адамның бір сапалық қасиеттерін қалыптастыруға қайта-қайта оралуға тура келеді. Бұл жай қайталау емес , жас ерекшеліктеріне қарай баланың білімін тәрбиесін, тереңдету.
Бастауыш сыныпта қарапайым тәртіпке көңіл бөлінсе ,орта буын сыныптарында жауапкершілік сезімін қалыптастыруға бірінші орын беріледі. Алжоғарғы сыныпта саналылық қалыптастырылады . Алайда сапалық қасиеттер бір уақытта дамытылады. Бірінші тоқсанда шыншылдыққа , екінші тоқсанда ұжымшылдыққа тәрбиелеймін деуге болмайды.
Бесіншіден, тәрбие процесі-екі жақты, белсенді процесс. Оны тек тәрбиеленушіге педагогикалық әрекетпен шектеуге болмайды.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі міндетті түрде қажет. Баланың ішкі белсенділігін ояту керек. Тәрбие процесінде балалардың қажеттілігі мен қызығушылығын ескереміз.
Алтыншыдан, тәрбие процесінде балалар ұжымын ұйымдастыру маңызды орын алады. Сондықтан А.С. Макаренко ’’тәрбие жұмысы –ұйымдастырушының жұмысы ’’ деді. Мектеп директоры, директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасакры , сынып жетекшісі, мұғалімдер-тәрбие жұмысын ұйымдастырушылар.
Жетіншіден ,тәрбие- болашаққа бағытталған процесс. Тәрбие беруде тек бүгінгі күн міндеттерін ғана емес ,алдағы мақсаттарды да ескеруіміз керек.
Тәрбие жұмысында әдістерді таңдап алу оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне , өмір тәжіриебесіне ,педагогикалық жағдаяттарға тәуелді.Мысалы ,үйрету әдісі кіші мектеп жасындағы балалар тәрбиесінде жиі қолданылады. Үйрету әдісі арқылы балаларды мектепте ,от басында әртүрлі іс-әрекеттерге дағдыландыруға болады.
Тәрбие жұмысында әр баланың даму ерекшелігін және жеке ерекшелігін еске алған жөн .Тапсырма беру кезінде бала темпераменті ескеріледі, мысалы, сангвиник бала қиыншылыққа кездесе бастаған ісін аяғына дейін орындамайды, сондықтан үнемі бақылап, тапсырманы толық орындауға үйрету, жаттықтыру әдісі қолданылады. Бұл әдістер оларды орындағыштыққа ,кіші пейілділікке , ұқыптылыққа үйретеді.
Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың мазмұны, формалары мен әдістері барлық жас сатыларында біркелкі болып қала бермейді. Олар оқушылардың дамуына қарай , жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мектеп қабырғасында жас ұрпақ өзінің дамуына бір қатар сатысынан өтеді. Мектеп оқушылары әлем жайындағы бастапқы мағлұматтардан табиғат, қоғам және адам туралы неғұрлым дәл білімдерге ауысады. Оқушылардың сезімдері де бірте- бірте дамиды, олардың сапасы қалыптасады, мінезі қалыпқа түседі , мінез-құлық әрекеттері өзгереді. Тәрбиешілер үшін тәрбие беру процесінде оқушылардың танымдық мүмкіндіктерін ,олардың тәрбиелік деңгейін білуі.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды өздеріне ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Олар сезімтал әрі әсершіл келед: Сондықтан оларды бірлесе атқаратын өте тартымды істер мен қызықтыруымыз тиіс. Айналысатын жұмыстарының түрлерін жиі ауыстырып , әлде қайда ұзақ және жүйелі істерге бірте-бірте үйрету керек. Кіші мектеп жасындағы оқушылары тұрақсыздау тез шаршағыш келеді. Осыған орай сабақтан тыс тәрбие жұмысын әр ыңғайға қарай бөлу және олардың сабақтары формалары мен түрлерін сан құбылтып тұру керек.
ІІ. А.С. Макаренко “Бала айналасы қоршаған ортамен шексіз қарым қатынасқа түседі, дамиды, баланың дене күші артып ,адамгершілік қасиеті жақсарады”. Жылдар өткен сайын баланың қоршаған ортамен қарым қатынасы маңызды бола бастайды, қарым –қатынас дамуы мен тәрбиеге ықпал етеді;- дейді .
Мектеп оқушыларының жас шамасына және даму деңгейіне қарай оларға педагогтың басшылық етудің сипатыда өзгереді . Кіші мектеп жасындағы оқушылардың күнделікті іс -әрекеттерін ұйымдастырушы және басшылық етуші ролін атқарады. Орталау, әсіресе жоғары сыныптағы жас шамасындағы өмір және іс-әрекетті ұйымдастыруда өзіндік беталысқа жол кеңірек ашылады. Тәрбиені ұйымдастыру процесінде жас ерекшеліктерін ғана емес , жеке –дара ерекшеліктерді ескерудің де маңызы зор. Балалар бір-бірімен темпераментімен , мінезі мен , қабілеті мен, мүддесімен, бейімділіктері мен ерекшеленеді. Әркімнің өз бойы талпынысы ,арманы болады. Соны ескере отырып , тәрбие беру процесінде әркімге жеке –дара қарауды қамтамасыз етуге болады. Тәрбиеге жеке –дара қарау –оқушының ерекшеліктеріне қарай нем құрайды ыңғайлану емес , жеке дара қасиеттерді психикалық даму еекшеліктерін ,жеке және қоғамдық тәрбиелене отырып , оған тәрбиелік әсер етудің тиімді жолдарын табу керек.
Тәрбие беру процесінде ұлдар мен қыздардың ерекшеліктерін ескеру керек. Кейбір мектептерде ұл балалардың қоғамдық белсенділігінің төмендеуі байқалады. Мұны бұл мектептерде туризмді, әскери ойындарды техникалық модельдер жасауды және ұл балаларға ұнайтын тағы басқа істерді ұйымдастыруға болады. Ұнаған іспен айналысқанда , балалар әрқашан жауапты бола бермейді. Олар айтқанды орындаушылар қызметін атқарады . Бұл олардың қоғамдық белсенділіктерінің төмендеуіне апарып соғады. Тәрбие өнерінің мәні оқушыларды пайдалана және қызықты істерді табуға ,ойластыруға оларды ұйымдастыруда творчествалық инциатива көрсетуге оларға жауап беруге жетелеуде.
Тәрбие қызметінің мазмұны қазіргі кездегі мектеп оқушысының ерекшеліктерін есепке алу мен анықтау керек. Олкөп біледі көп нәрсені істей алады, және көп нәрсеге талпынады. Оған дүнтетаным теңдігі мен мүдденің жан-жақтылығы , романтикалық көңіл –күйі мен эмоциялық әсер алғыштық , өзінің толық қуаныш түйсіну мен басқа адамдарға әсіресе ата-аналарға , мұғалімдерге сын көзімен қарау тән жігіттер мен қыздардың көбінде ойдың әрекетінің кемділігі мен шексіз арманшылдық, көз қарас адамгершілік сенім ролінің артуы мен жақ жолдастық достық және сүйіспеншілік сезімі айқын көрініс береді. Осының бәрін тәрбие жұмысының мазмұнын сұрыптаған кезде және оны ұйымдастыру процесінде білудің және ескерудің маңызы зор.
Соңғы жылдары симпозимда қабылданған жас кезеңдерінің схемасын яғни бұзбай балдан бастап жас өспірімдер шақтарына дейінгі өзгерістер кіреді.
1.Жаңа туған бала ( туған сәттен 1-2 айға дейін )
2.Нәрестелік шақ (1-2-айдан 1 жылға дейін)
3.Ерте сәбилік шақ (1-жастан 3 жасқа дейін ).
4.Мектепке дейін балалық шақ(4-7 жасқа дейін)
5.Бастауыш шағы( 7 жастан 11-12 жасқа дейін)
6.Жеткіншек шағы (11-12-14-15 жасқа дейін)
- Жас өспірімдік шақ (14-17 жасқа дейін)
Мектепте балаларды 6 жастан бастап қабылдауына байланысты 5-6 және7 сатылардағы жас кезеңдері өзгереді. Тәрбие мен оқыту жұмыстары осы жас сатыларына сәйкес жүргізілуі қажет. Өйткені адам жасының табиғи негізі жас сатылары немесе биологиялық жетілу шақтары .