1.Балалармен педагогикалық, өзара әрекетге ұсак — түйек жоқ — барлығы да: көзқарас, көз жанарының қозғалысы, дене қимылы т. б. жұмыс істейді. Өйткені біз жай қарым- қатынас емес, кәсіптік іскерлікпен қарым- қатынас жасаймыз. Көпшілік алдында сөйлеушіде байқалатын ең негізгі сезім түсініктері мынадай:
1.Әңгімені калай бастауды білмеушілік.
2.Толық ұғыныкты, әрі түсінікті айтып бере алмаймын-ау деген қобалжу.
3.Қарым-қатынас мақсатындағы еленбейтін өзгерістер.
4.Бұрын пайдаланылған қарым- қатынас амалдарын өзгерту қажеттігі жайлы түйсік.
5.Қарым-қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет дегсн түсінік, бірақ не екеніонша айқын еместік.
6.Жұрт алдында сөйлеуге дағдыланбағандық.
7.Бұрынтабиғиболыпкелгенденеқимылының,қозгалыстың, жалпы мінез-құлқынын, ерсілеу сияқты болып сезілуі.
8.Қарым-қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару компоненттерін қажет етуі.
9.Өзіңді дұрыс түсінуі үшін жоспарланган информацияны неғүрлым сол қалпында жеткізуге талпынушылық.
10.Тыңдаушыны кызықтыруғатырысу.
11.Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру формасы жайында озіне едәуір талап коюдың пайда болуы.
В.А.Сухомлинскийдің айтканындай, тәрбиеші µнері ең алдымен сөйлеу өнерімен, адам жүрегін баурап алу өнерімен көрінеді.
«Балаларға іскерлікпен, табанды түрде айтылған жаксы сөздің — деп жазды А.С.Макаренко,—орасан зор маңызы болатынына мен кәміл сенемін, біздің ұмымдық формалармызда әліде көптеген-қателіктердің болуы, біз көп жағдайда балалармен дұрыстап сәйлесе білмейтіндігімізден. Сіздің сөзіңізден, сіздің ерік жігеріңіздің, сіздің мәдениетіңіздің, сіздің жеке басыңыздың лебі есіп тұратындай етіп сөйлей білу қажет. Осыған үйрену кажет». Балалармен қарым-қатынас жасау — бұл толассыз творчество. Бір сабақтың өзінде балалармен дұрыс қарым-қатынасты ұйымдастыруда шешуге тура келетін қаншама педагогикалық айла-әрекеттер, қарама-қайшылықтар, қақтығыстар, проблемалар туындайды. Осының барлығы қасқағым сәтте ойластырылуы тиіс. Міне сондықтанда педагогикалык, қарым-қатынас әрине, творчество. Балалармен әңгімелескенде әрекет ету жүйесін стандартсыз құруды үйрен — оның жеке басының жай-күйін, жалпы психологиялық жағдайын, ең ақырында, өзіңнің жеке педагогикалык дербестілік ерекшелігінді ескер.Мұғалімнің қарым-қатынас жасау творчествосындағы тагы бір жағдай — бүл творчествоның өздігінен ретгелетін процесі озіңнің психолоғиялык күйівді меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді жеңу, өзіңнің творчестволык сезіміңді инабыттандыру, әр қашан єрі көңілді, әрі оптимист бола білу. Алғаш per педагогикалык практикаға келгенде педагогтар, балалармен творчестволык қарым-қатынасты қалай ұйымдастыратынына назар аудару керек. Оны мынадай программа бойынша қолға алуға болады:
1.Бірнешемұғалімнің сабағынақатысыпқарым-қатынасүндестігіне, балалардық көңіл-күйіне, сабақтың жалпы ахуалына және мұғалімнің мінез-құлқына қарап, онық балалармен өзара әрекетіы анықта. Алған әсерің жайлы практикант жолдастарыңмен пікірлес және осыңдай өзара әрекеттің, тұтас көрінісін жасауға тырыс.
2.Сабақтыталдайотырып,мүғалімніңбалаларменқалай қарым- қатынас жасайтындығын, қандай амалдардыпайдаланатындығын,олардың оқу-тәрбиеміндеттеріншешугеқаншалықты көмектесетіндігін білуге тырыс.
- Әр түрлі мүғалімнің оқушылармен қарым- қатынас мәнерін өзіңе «лайықтап» көр, соның ішіндс өзіңнің жеке басыңа сәйкес келетін осындай қарым- қатынас «технологиясын» анықта және де қайсысы келмейтіндігін біл.
4.Тәжірибелі педагогтардың тәлім- тәрбие шараларына қатысып, олар балалардың көңіл- күйін, дербес ерекшеліктерін т. б. қалай ескеретіндігіне, осының барлығы қарым-қатынасқа қалай ықпал ететініне назар аудар.
5.Бірнеше мұғалімнің сабағына қатысып, олардағы жалпы ахуалды салыстырып, бұлардың бір-бірінен өзгешелігін, бүл өзгешеліктің себептерін білуге тырыс.
6.Педагогикалық практикада сіздерге педагогикалык сыр-сипатын, толып жатқан сүрлеусіз жолдары үнемі кездесіп отырады. Осындайда балалармен қарым-қатынас жасаудың творчестволық «қадамдарын» талмастан іздестір.
Педагогикалыц қарым-қатынас қандай функцияларды жүзеге асырады? Қарым- қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын информация беруге, қарым-қатынас пен өзара гүсінісу процесінде басқа адамның жеке басын тани білуге арналған міндеттерге жатқызуға болады.
Қарым-қатынасты оқытудыц оқу функциясыи жузеге асыру былаііша қамтамасыз етіледі:
—мүғалімнің окушылармен нағыз психологиялық байланысы;
—мұғалімніңоқушыларменоқытупроцесіноқуәрекетіне
айналдыру:
—оқытудың қолайлы жағдайларын калыптастыру;
— коллективтік танымдык ізденіс пен бірлесіп ойластырудың «психолог иялық жағдайының пайда болуы; жекеадамныңтұтастайтанымдықбағытталушылығын қалыптастыру;
—оқу әрекеті процесінде (танымдык, жас ерекшелік, әмоциялык,
Дидактикалық т. б.) психологиялык кедерігілерді жеңу;
-оқушыларғатұтастайкомплекстітәрбиеықпалынжүзеге
асырудың мүмкіндігі;
— оқушылар коллективіндегі өзара қарым-қатынасты ойдағыдай
қалыптастыру.
2.Қарым-қатынасты оқытудыц дамуы функциясыиыц жузеге асырылуы:
>оқу әрекетінде жеке адамның жан-жақты тұтасгай дамуының әлеуметтік психолоі иялық негізін орнату;
> жеке адамның дамуыныц қозғаушыкүш ретіндекөрінетін қарама-қайшылықтық диалектикалық жүйесін орнату;
>жеке адамнын,өзойынжасырмайайтуына жәнеөзінше дамуынаықпал ететін, әрі мүмкіндік беретін психологиялык жағдай орнату;
Сабаққа әзірленген кезде және оның нақты міндеттерін, жұмыс түрлерін тұжырымдағанда, сабак конспектісін жасағанда ойластырылып, онда әмоциялық нұсқа да, жалпы психологиялық жағдай да т. б. көрсетілуі тиіс. Бірте-бірте бұл күрделі процесс өздігінен жүзеге асырылатын болады.
Қарым-қатынас инициативасында табысқа жетуде тұрақты жєне тексерілген әдістер:
—класпен бастапқы байланысты жедел ұйымдастыру;
—ұйымдық шаралардан (амаыдасу, отырғызу т. б.) нақты іс пен
жекелей қарым-катынасқа дереу ауысу;
—бастапқыәзарақатынастағыүйымдыкжәнемазмұнды
аспектілердің арасында ешкандай іркілістщ болмауы;
—кластағыәлеуметтік-психологиялық бірліктіжеделқолғаaлy,«біз» деген ортақ сезімді қальштастыру;
— балалармен бірлескен әрекеттегі жеке аспектілерді енгізу;
— жекелеген оқушылардағы жаттанды және келеңсіз қүбылыстарды жою;
—класпен тұтастай байланыс жасауды үйымдастыру;
— өзара қарым-қатынастыңбастапқыкезеңінде коллективті жұмылдыруға ықпал ететін міндеттер мен мәселелерді қою;
—педагогикалық талаптарға қолайлы келетін жайттарды болдырмау және жөн-жоба беретін педагогикалык талаптарды үлғайту;
— сыртқы коммуникативтік түрлерді: үкыптылықты, жинақылықты, белсенділікті тілектестікті жаркын жүзділікті т.б. қамтамасыз ету;
— өзара әрекеттін, сөздік және жазбаша күралдарын жүзеге асыру мимиканы, микромимиканы, көзқарас байланысын т.б. барынша енгізу;
— балаларға деген оң көзқарасыңды, тілектестігіңді көрсете білу;
— айқын, тартымдыіс-әрекет максаггарынкою және оғанжету жолдарын көрсету;
—оқушылармен шат коңілді, куанышты жағдайда өзара түсінісе білу;
—оқушыларда өзара түсінісушілікті, мүғаліммен жалпылама пікір алысуды қалыптастыру.
Оқушылармен қарым-қатынас процесі неғұрлым тиімді болуы және балалардық психикалық күйінде ұдайы болып түратын өзгерістерге сәйкес келуі үшін, мынадай жайттар үсынылады:
— қарым-қатынас жасайтын балаларға ілтипатты бол;
—коммуиикативтік есті дамыту;
— балалармен қарым-қатынас жасағанда өз бақылауды дамыт;
—әңгімелесушінің жауабын әрқашан алдын ала біліп отыруға тырыс;
—оқушылардың сыртмінез-құлқын,жүріс-тұрысын,қимыл әрекетін, мимикасын, сөйлеу мәнерін талдай біл;
—балалардың,«психикалықсигналдарын»мінез-күлқының
сырт керіністері бойынша қабылдауды және дүрыс түсіндіріп
беруді үйрен;
—қарым-қатынаспроцесшдекімменкарым-қатынасжасап
отырғаныңды үнемі ойлағаның жөн:
Адамдарменқарым-қатынасжасаудыңекіәдісінемесе ұйымдастыру типі болады: өзіңнен және өзгеден. Біз көбінесе қарым-қатынасты өзіміз ұйымдастыруға тырысамыз — мұның өзі ыңғайлы, әрібізгежеңілсияқтыболыпкөрінеді.Алшындығннакелгенде қарым-қатынастың мұндай тіпті көпшіліктен қолдау таба қоймайды. Белгілі совет психотерапевті В. Леви адамдармен байланыс жасау-ды бастаған кезде білуге тиісті мынадай есепттерді тұжырымдайды:
-азуақытқаболсадаөзің туралы,өзмұқтажыңтуралы ойлағандықоятұрыпбасқалартуралы,соныңмұқтажы жайлы ойлағаның жөн;
— сенің басқалар туралынақты ойың, сенің олармен қарым-қатынасыңқатеболуы мүмкінекендігіесіңдеболсын, басқалар туралы білмейтініңді білуге тырыс;
— әрбір ойластырғаи нәрсең ұнамды, тартымдынемесе жүрт таңырқайтындай болсын, бақылағыштықты және жоғарыда аталган дағдыларды қалыптастыруға тырыс. Педагогикалық қарым-қатынасты іс жүзінде ұйымдастыру үшін тікелей әрекеттің жалпы логикасы мен «технологиясы» қандай екендігін білудің ерекше маңызы бар. Бұл туралы неғүрлым толығырақ айтқан жөн, өйткені коммуникация «технологиясын» жете түсінуді қажет ететін толып жатқан компоненттерден тұрады. Міне, сондықтанда педагогикалык қарым-қатынастық жалпы творчестволык кезеңдерінде керсетілген секілді, бірлескен әрекеттің — қарым-қатынастың біртұтас процесін бірнеше сатыға бөлген қолайлы. Мұның өзі практика кезінде оларды бірте-бірте меңгеруге көмектеседі. Кәсіптік-педагогикалық қарым-қатынаста оқушының толғаныс процесі мен сезімін жаңғыргу күрделене түседі, себебі мұғалім оқушылар ұжымымен жұмыс істейді, ал ұжымның әмоциалық толғаныс моделін жаңғырту әрқашанда қиынға түседі. Өйткені әрбір оқушының жекелей және ұжымның тұтастай сезім ерешелігін білуге тура келеді. Алайда бұл кезең өте маңызды, өйткені оның өзі қарым-қатынасты меңгеруге мүмкіндік береді. Педагогикалык практика мынаны көрсетті: жекелеген оқушылардың хал-ахуалын багдарлай білетін мұғалім, тұтастай кластағы әмоциалык көріністі де ойдағыдай жаңғырта алады.Педагогикалык қарым-қатынастың келесі сатысы -— ауызша ңарым-қатынас — мұғалімнің оқу материалын баяндауы. Бүл процесс өте күрделі: педагог, мәселен. жаңа материалды баяндай отырып, сөз болып отырған мәселе туралы бейнелі «көрініс» жүйесін қоса баяндайды. Мәнерлі айқын сөз. анықтаманың дәлдігі және сонымен қоса әсерлілігі, баяндалатын материалды бейнелі етіп көрсете білу— осының барлығы кез кслген мамандыктағы педагог үшін өте қажетті. Бейнені елестете білу .А.Сухомлинскийдің педагогикалық қарым-катынас жүйесіне тән. Ол «құлакпен қаншалық естісең, кезбен де соншалық көре білу керек» деген болатын. Балалармен педагогикалык карым-катынастың тағы бір кезеңі — кері байланыс, оның өзі мазмұндық, сондай-ак әмоциялық тұрғыда жүзеге асырылады. Кері байланыс — қарым-қатынастың кез-келген процесінің қажетті компоненті, ал педагогикалық қызметте оның принциптік, кәсіптік сипаты бар. Қарым-қатынастаты тұрақты әсер ететін кері байланыс оку материалын менгеру деңгейін айқындауға, сабақтағы жалпы жағдайды, ондағы психологиялык ахуалды, балалардың көңіл-күйін, олардың өзара әрекетке әзірлігін т.б. білуге жәрдемдеседі. Өйткені кейде балаларга көз жүгіртіп шықканның өзінде ғана, олардың жаңа материалды қабылдауға қаншалыкты әзір екендігін, жұмысқа бірден кірісе алатын-алмайтындығын, оларды материал қаншалықты қызықтыратындығын т.б. сезуге болады. Қарым-қатынаста тұрақты әрекет ететін кері байланыс балалармен тиімді езара әрекеттіі дүрыстап ұйымдастыруға жәрдемдеседі.
Педагогикалык практика кезіпде балалармеп жүмыс істегенде µзіңе мынадай бақылаулар жүргіз: