1.Балалар өміріндегі өзгерісті кезең — мектепке бару. Осы кезден бастап оның негізгі ісі оқу болады. Ал оқу дегеніміз үлкен еңбек. Көп жағдайда балаларөзініңойлағанынемес,қажеттідегеннәрсені істеуінс тура келеді. Психологтар былай деп атап көрсетеді: төменгі сынып окушыларының өсіп жетілуінің негізгі қозғаушы күші оқушы-ныңжекебасына,оныңықылас-ілтипатына,естесақтауына, ойлауынажәнепсихикалықжетілудеңгейінеокужұмысының, мұғалімнін ұжмдық қоятын галабына байланысты. Бастауыш мектеп жасында адамгершілік мінез-құлық негіздері қалыптасып, моральдық нормалар мен мінез-құлық ережелерін бойына сіңіреді, олардың жеке басында қоғамдық бағыт қалыптасады. Төменгі класс оқушыларында жоғарғы нерв қызметінің технологиялық ерекшеліктері көрініп, кейіннен оның өзі өмірде қалыптасқан мінез-құлықтыц үйреншікті формаларымен бүркемеленеді.
Ұялшақтық, тұйықтық нерв жүйесінің әлсіздігінен; албырттык, төзімсіздік — тежеу процесінің көрінісінен; реакцияның баяулығы мен істегі тұрақсыздығы — нерв процесінін шамалы қозғалғыш-тығынан болуы мүмкін. Нерв жүйесі өте икемді және сыртқы әсерден біршама өзгеруге қабілетті келеді. Сондықтанда мектеп оқушыларын өзін-өзі бақылау және өзін-өзі тәрбиелеу дағдысын қалыптастырудын зор маңызы бар.Төменгі класс оқушыларында байқалатын жалпы ерік кемшілігі — оның алдына қойған мақсатына жетуге, қиыншылықтар мен кедергілерді жеңуге төзімі шыдамайды. Кейде семьядағы теріс тәрбиенің және мұғалімнің қатаң талабына деген қарсылығының нәтижесінде балада құмарлық, қасарысушылық байқалады. Бұл жастағы балалар ықыласты және білуге қүмар, бірбеткей және сенгіш, єрі еліктеуге бейім келеді. Бұл жастағы балалардың сезімі нәзік-куаныш, қайғыны, ренішті т. б. дереу, әрі ашық, білдіреді, сезімі өте толқымалы келеді. Бастауыш мектеп жасындағы балаларды өнегелі мінез-күлық үлгісінде тәрбиелеуге зор мүмкіндік бар.
Оқу дегеніміз енбек әрекетін орындауға кажетті білімді, дағдыны және білгілікті жүйелі игеру процессі. Оку ісіне міндетгі екі адам, окытушы және оқушы катынасады. Алайда мұны бір адамның екінші адамға білім беруі деп карауға болмайды. Бұл ең алдымен, оқытушының басшылығы мен білімді, білгірлікті және дағдыны белсенді игеру процесі.Оқу дамыткыш кұрал болу керек. Оқушыларға білімді хабарлай отырып, окытушы оларды ойлауға және бағдарлауға, ұккандарын өз сөзімен айтып беруне уйретеді. Окушы тек кана білімді игеріп кана коймай, сонымен катар өздігінен ойлау, білім алу әдісін үйренеді. Жақсы үйымдастырылған оку тәрбиелеуші рөль аткарады. Оқу процесінде болашак адам, онын бағыттылығы, мінезіндегі еркін кырлары, кабілеті және т.б. калыптасады. Мектепке бару бала өмірінін жауапты кезені. Оқи бастаған сон онын отбасындағы жағдайы өзгереді. Онда мекпепке уакытында бару, үй тапсырмаларын орындау, жолдасына көмектесу сиякты көптеген жана міндетгер пайда болады. Сөйтіп мектепке алғашкы барған күннен бастап баланың айналасы мен қарым-қатынасы міндеттілік принцпымен реттеледі. Жақсы оку парызы — тек ата-ана алдындағы парызы ғана емес, сыып, мектеп, бүкіл Отан алдындағы, өзінін ар-ожданы алдындағы парызы. Мектеп оку процесінде оқу мативі калыптасып, өзгеріп отырады. Ол төменгі сынып окушыларындағы карапайым мотивтен басталады. Жоғарғы сынып окушыларында парыз сезіміне дейін көтеріледі. Алғашкы жылдары балалар үйде ата-аналарыын үрыспауы үшін, жақсы баға алу үшін окиды. Осыған орай ғылым проблемаларынын білуге күмарлық, жеткіншектін танымдык кажетін канағатгандырарлықтай білім алу мотиві пайда болады. Мінез -кұлыктын жоғары сатылы реттеушісі болып табылатын парыз бен арды калыптастыру, оқу мотивінің сферасына жоғары моральдык сеімдерді косады. Орта мектепте оку ісін ұйымдастыру оқушыдан үлкен жауапкершілікті және оқуға саналылыкпен қарауды талап етеді. Сабақ пән бойынша жүргізілуі мұғалімнін оқушы үлгерім мүмкіндігін азайтады. Ой қызыметінін сапасына талап арта түседі. Оқушыдан мұғалімнін айткандарьш, кітаптан окығандарын жай ғана есте сактағаннан гөрі, оны үғыну, ой елегінен өткізе білу талап етіледі.
2.Тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мүмкіндігі жағынан алғанда жасөспірімдік жастың біршама өзгешелігі, ерекшелігі бар. Мұны өзгермелі, өтпелі кезең деп есептейді, өйткені осы кезең ішінде оқушыда психикалық және физикалық процестердің, іс-әрекетінің, жеке басының түбірлі өзгерістеріне байланысты болады. Сондықтанда қарым-қатынас формаларын, іс-әрекетін ұйымдастыруды, мүғалім мен оның төңірегіндегі ересек адамдар тарапынан басшылық етуді өзгертуге тура келеді. Жасөспірімдік жаста әсіресе акселарация ерекше әсер етеді, Осыдан бірнеше ондаған жылдарға қарағанда жасөспірім-дердің жьныстық жетілуі бір жарым-екі жыл ертерек басталады. Жүрекқан тамыры жүйелерінің дамуында да сәйкессіздік байқалады. Жүрек көлемі едәуір үлғайып, қарқынды жұмыс істейді, ал қан тамырларының дамуы кешеуілдеп, қан айнаг.ысы уақытша бұзылады, қан қысымы кегеріледі, жүрек қызметі ауырлайды. Осының лсерінен жасөспірімдерде жүректің жиі бас ауруы, біршама тез қалжырауы байқалады. Жүрек-қан тамырлары жүйесіндегі ерекшеліктер жәнеде, Ішкі секреция бездерінід қарқынды кызметі кейде кетеріңкі әсерленушілікке, ашуланшактыққа, қызбалыққа әкеліп соғады. Мұғалімдер жасөспірімдермен оқу-тәрбие жұмыстарын үйымдао тырған кезде осы ерекшеліктерді міпдетті түрде ескеруі тиіс. Жасөспірімдер үшін өсіп-жетілудід маңызды кезеңі, оларда озіндік сана-сезімнің цалыптасуы, өзінің жеке адам ретінде қажеттілігін түсінуде деуге болады. Зерттеу нәтижелерінін, көрсеткеніндей, жасөспірімдерде өзіне, өзінің ішкі өміріне, өзінің жеке басындағы мүдде пайда болады. Жасөспірімдерде өзіндік сана-сезімнің жетілуі өз қылығын, содан кейін езінің моральдық сапасын, мінезін, өзінін қабілетін бағалаудан басталады. Жасөспірімдерде жаңадан пайда болатын елеулі психологиялық езгерістерге — ересектік сезімін жатқызуға болады. Ондайда олар өзін ересекпін деп есеитеп, өзінің ересектігін объективті дәлелдегісі келеді. Ол өз өміріңің кейбір жақтарына ересектердің араласпауын калайды, өз көзқарасы мен сенімін жақтауға тырысады. Жасөспірімдерде сирек те болса карама-карсы касиет — жауапкершіліктен корку, өзінің дербестігін сезінуді және жактауды каламау, енжарлық таныту, жетекшілік, басшылык етуден тайсақтау байкалады. Жасөспірімдік жаста жолдаспшрымен қарым-қатынасжасаугаүмтылуыколлективтікжәнекоғамдык өміргеқызыгуы,өзмүмкіндігінбагалауы,коллективте әз орнын табуғатырысуы,мінез-құлкындағыжәнежекебасындақандай ерекшеліктсрі өзіне көмектесетіндігін немесе, керісінше, өзіне қойыл-ғанталаптыорындауғабөгетжасайтындыгынсезінуіайкын байқалады. Коп жағдайда жасөспірімдерге ата-аналардын немесе мұгалімнін,пікіріненгорі,классколлективініңкоғамдыкбағасы көбірек ыкпал етеді. Сондыктанда мұғалім жасөспірімге коллектив арқылы да таяап коя білгені жөн.
- Жоғары класс балалар жасында жеке адамның дамуының ерекше мәні бар. Жоғары кластықтардың осіп-жетілуіндегі козгаушы күш -— оларға қогам мектеп коллективі тарапынан койылатын талап деңгейіпін артуынан болатынкарама-кайшылыкта және олардағы психикалықдамудыңжсікендеңгепінебайланыстыболады. Жогары класс балалар жасының аяғында жігіттер мен кыздар кәмелеттікшаккатолады,олардыңденесініңдамуындаересек адамдардан айырмашылығы шамады болады. Жасөспірімдерге тән жүрек пен қан тамырларындагы сәйкессіздік теңеледі, қан кысымы қалпынакеліп,ішкісекрециябездеріыргақтыжүмысістейді. жыныстық, жетілуі негізінеи аяқталады. Жоғары класс балалар жасы — бұл арманга, ізденіскс,романтикаға,творчестволык ынтага толы жастыккезең. Сондықтан коллективтін, өскелең күш-куатына кобірек сенім арту кажет,коғамдык істерді шешуге, демалысты үйымдастыруға, кештер мен мәдени жорықтар откізуге ұйымын батыл қатыстырып, болар-болмасқа камқоршы болуды мүлде азайтқан жөн. Жігіттер мен қыздарга идеялык шьшыккан, тәлімгерлік тәжірибесі мол, өз ақыл-өнегесін зорлап міндеттемейтін, жастардың бастама-сына бөгет жасамайтынересек доспенкеңесшіқажет.Олар мұндай адамның пікірін білу, кеңссін алу үшін кез келген сүракты қояалады.Мектептібітірерқарсаңындажоғарыкластағылардың барлығыбірдейөзінемамандықтаңдайбілмейді.Мамандығын кездейсоқбелгілеуонықаттыкүйзеліскеұшыратуы,таңдаған мамандығына өкінуі, іштей күйіпуі мүмкін. Бұл жас адамға да, коғам үшін де пайдасыз. Сондыктан мұғалім мамандык таңдау жүмыс-тарын жоспарлы және мақсатты түрде жүрғізуі тиіс.Мұндай дамұғаліммектепбітірушініңқабілетін,икемділігін,мүддесін,білімін, дағдысы мен іскерлігін, мінез-кұлқын, адамдармен қарым-қатынасын т. б. дұрыс бағалауға жәрдемдескені абзал. Жекелей бабын табу проблемасыіс-әрекетсіз қарастырылмайтыны белгілі,өйткені тек іс-әрекетте ғана адамныд дербестігі, оның өз маңайындағы адамдармен карым-қатынасы,мүддесі, белсенділігі мен қабілеті айқындалады. Толысып келе жатқан жас ұрпақты тану — өте күрделі іс, ол ушін философиядан, психологиядан, педагогикадан, физиологиядан, әтикадан т. б. жан-жакты білімді болу қажет. Мектеп оқушыларын оқытудыңнегізгіжәнееңкеңтарағантәсілі—педагогикалықбақылау.Байқағышмұғалімоқушыларменүнемі қарым-қатынаста бола отырып, оны қызықтыратын көптеген жайттардыаңғараалады.Оқушыныңжүріс-тұрысынбағалауүшін бақылаған кезде, оның себептерін ашуға, әсерлі ықпал ету жолдарын қарастыруға тиіс. Мінез-құлқыньң, мүддесінің және бейімділігінін ерекшеліктерін анықтауға оқушылармен, мұғалімдермен, активпен,ата-аналармен әңгімелесу көп жәрдем береді. Шебер өткізілген әңгіме,егеролпедагогикалықәдептіліктісақтайотырыпресмиемес жағдайда, әрі шынайы көңілде жүргізілсе, онда оның өзі баланың психикасына,тіптібақылаужәнеәксперименткезіндебайқала қоймайтынжақтарынатереңүңілугемүйкіндікбереді.Мектеп оқушыларытуралыпайдалымағлұматтарды,олардыңіс-әрекет нәтижесін талдау арқылы алуға. Ең бастысы — іс-әрекет нәтижесіне қарапоқушылардыңмінез-қүлқындағы,тілек-ықыласындағы,ептілігіндегі,арман-мүддесіндегі,сеніміндегіерекшеліктерді барынша көре білуде. Кейде оқушылардың тұрмыс жағдайы мен тәрбиесін терең, әрі жанжақты білуге тура келеді. Осы мақсатта үй жағдайы, тексеріледі.Ең алдымен баланың семья тұрмысындағы материалдықжағдайын,семьяныңмәденижәнепсихологиялык ахуалын, тұрмыс жағдайын, оқушының сабаққа әзірленетін орнын,бас уақытын қалай өткізетіндігін, семьяда өзін қалай ұстайтындығың біледі.Мектептіңбастыміндеті—оқушылардыңжекебасын қалыптастыру, олардың барлық қабілетін, ой және моральдық-ерік сапасын дамыту. Мектептің күрделі де алуан түрлі өмірі оқушыны күн сайын,сағатсайынөзінетартып,білімге,адамгершілікқарым-қатынасқа баулиды, өз бетінше еңбектенуге мәжбүр етеді. Оқушы ең басты тәрбие үлгісін мектепте алады, ол онда білім мен дағдыны ғана менгеріпқоймай,ақыл-ойын,ерік-жігеріндамытып,танып-білу қиындығын меңгереді, өзін қайырымдылықка және ізгілікке баулиды, оқуда т. б. жолдастарына көмектеседі. Шындығында, мұғалім өз пәнін оқыта отырып, оқушыны тәрбиелейді. Мұғалімнің әрбір сабағы, әрбір сөзі мен іс-әрекеті, тіпті сырт келбеті әрқашанда тәрбиелік ықпал әрине, оңай емес. Бірақ мұндай іскерлікке талпыну керек. Алайда тәрбие тек оқу процесімен, сабақпен шектелмейді. Бұл жөнінде Василий Александрович Сухомлинский былай деп жазды. «Маған педагогикалык, жұмыстың алғашқы жылында-ақ нағыз мектеп — бұл балалардың білім мен іскерлік алатын орны ғана емес екендігі айқын болды. Оқу аса маңызды, бірақта бала өмірінің бірден-бір саласы емес. Біздің барлығымыз оқу-тәрбие процесі деп атап жүргенімізге мен өзім неғұрльш үңіле түскен сайын, нағыз мектеп — бүл балалар коллективінің сан қырлы рухани өмірі екендігіне, онда тәрбиеші мен тәр-биеленуші көптеген мүдде мен ынтаға бірігетіндігіне көзім жете түсті. Егер мүғалім мазмүны мен формасы жағынан тартымды сабақ бере алса, онда мектеп рухани өмірдің ордасына айналады… Алайдасабақпенқоса,оқушылардыодаитысжағдайда жетілдірудін алуан түрлі формаларын қьізықтырақ, тартымдырақ өткізгенде ғана сабақты ойдағыдай, тамаша етіп өткізуғе болады». Мектеп өмірі күрделі де, сан қырлы. 4. Оқушылардың сабақтан тыс іс-әрекеті неғүрлым мазмұнды болған сайын, олардың жеке басының қалыптасуы да соғұрлым ойдағыдай өтеді. Оқушы ғылыми ілімді, моральдықұғымды,қайырымдылықміндетті,коллектившілдік түсініктерді қалай меягеруі, бұлардың өзі оның жеке басына қалай әсер ететіні — оның қылығы, іс-әрекеті арқылы көрінеді. Сондықтанда мектеп өмірің оқушылар игілікті іс жасайтындай өз белсенділігін танытуға мүмкіңдігі болатындай өз көзқарасын танытатындай, өз сенімін қорғайтындай, борыш сезімін, жауапкершілігін нығайта-тындай, белсеиді азамат болып өсетіндей етіп ұйымдастыру қажет.
Ең алдымен контексті кәсіби практикалық әрекетті жасауда, студенттер оку ақпаратын меңгеруде және орындауды болжау. Жеке тұлғалық және бірлескен анализ және кәсіби ситуацияны шешуде маманның рүқсаты мен жүргізу, оку контекстінде А.А. Бербицкийдің формулировалды 7 негізгі принципі бар:
- Студенттердің оқу әрекетіндегі жеке қорытындысы.
- Кәсіби әрекеттіңтүрлеріжәнежағдайы,әдістемелікокуәрекетіндегі мазмұнның мақсаты.
- Оқу әрекетіндегі процесс және проблемалық принциптер және мазм±ны.
- Оқу мақсатының адекватты қалпын ұйымдастыру
- Бірлескен іс-әрекеттегі тиімді әдістердің рөлі.
- Оқудын жеке принцпі және кәсіби тәрбие.
Адамды қоршаған жасанды және табиғи ортаға, өмір ырғағы мен стиліне, әлеуметтік топтар арасындағы өзара қарым-қатынасқа ғылыми-техникалық прогресс елеулі өзгеріс енгізді, адамдарға жаңа мүдделер мен кажеттіліктер туғызды. Әлемде информация тасқыны көбейді. Бұқаралык информация кұралдары — газеттер, журналдар, радио, телевидение кең epic алды.Осының барлығы, бүгінгі мектеп оқушыларына үлкендермен, соның ішінде мұғалімдермен өзара қарым- қатынасына әсер етпей қоймайды. Оқушылар үшін мектеп біржақты информация көзі болудан қалып барады мұғалімдер өз шәкірттерінің бүкіл адамзат ілімімен қаруланғанын көре бастады. Іске жаны ашитын, мектеп өмірі мен педагогикалық практикадағы келеңсіз құбылыстарға төзбейтін озат мұғалімдердің тәжірибелерінде балаларды педагогтармен бірге оқу енбегіне қатыстыруға негізделген педагогикалық ынтымақтастықдепаталатынпринциптерпайдаболдыжәне қалыптасты. Өз еркімен оқыту идеясына негізделген педагогикалық ынтымақтастықпринциптеріөтеқиынжол,сабақтарда«тірек», «таяныштарды», басып озу тәсілдерін пайдалану, жұмысты бағалау, өзін-өзіталдау,ұжымдықшығармашылықтәрбие,кластың интеллектуалдық ортасы, өзін-өзі басқарудың творчествосы, шығармашылық өнімді еңбек, ата-аналармен ынтымақтастық, мұғалімдер ынтымақтастығы т.б. мектептегі педагогикалық процесстің творчествалық дамуы үшін кең жол ашады. Осы процестердің ерекшеліктерің ондағы өзгерістерді сергек сезіне білу және осыған сәйкес өз қызметін дер кезінде жолға қоя білу үшін қазіргі мұғалімдерге алғыр ойлы болуды, нақтылы тәрбие ықпалын жасай білуді талап етеді. Демек мұның өзі — тәрбиені окушыларға жекелей ықпал ету негізінде құру керек деген сөз. Мұндайда оқушылардың жас ерекшсліктерін де, олардың, дербес жетілуін де білу қажет.