. Басќару негізі ретінде – педагогикалыќ процесс диагностикасыныњ мєні. ¦стаз ењбегі психологиялыќ – педагогикалыќ т±рѓыдан ѓана емес, м±ѓалімніњ єдістемелік даярлыѓында т±раќты жетілдіруді талап етеді. Іс – єрекет нєтижесіне сєйкес ќойылѓан маќсат м±ѓалімніњ педагогикалыќ процесс жаѓдайы жайындаѓы аќпараттарды игеру дєрежесіе тікелей тєуелді болады. Міне, осыдан келіп педагогикалыќ процестіњ µту барысымен кезењдер нєтижелері єрі ќорытынды кµрсеткіштер туралы аќпарат алу маќсатында м±ѓалімде мектептіњ (сыныптыњ) педагогикалыќ процесін диагностикалау білімі мен даѓдысы болуы ќажеттігі туындайды.
Білімніњ ќай саласында болмасын, ењбек процесі µту кезіндегі жаѓдайы мен сапасыныњ диагностикасы жетекші роль атќарады. Ќазіргі ѓылыми єдебиеттермен “педагогикалыќ диагностика” терминіне біршама аныќтама берілген. Кµптеген жаѓдайларда б±л аныќтамалар психологиялыќ кµзќарас т±рѓысынан беріледі. Сондыќтан да педагогикалыќ диагностика мазм±нында психологиялыќ процестерді оќып ‰йрену жєне педагогтар мен оќушылардыњ т±лѓалыќ ќасиеттерін ќалыптастыруѓа баса кµњіл бµлінеді.
“Диагноз” грек тілінен аударѓанда танып білуді білдіреді (б±л ѓылымѓа ортаќ термин). Психологиялыќ-педагогикалыќ зерттеулерде ќ±рылым, функция, міндеттер жєне педагогикалыќ диагностика баѓыттары аныќталады (Б.С. Кобраз, Л.И. Катаева, Е.А. Берулова, Б.П. Битинас педагогикалыќ процесс жаѓдайыныњ оњтайлы жинаќталѓан кµрсеткіштерін аныќтайтын ѓылыми баѓыттаѓы педагогикалыќ диагностиканыњ негізгі міндеттерін аныќтап берген.
Педагогикалыќ диагностика соњѓы онжылдыќта іс-єрекет нысаны жєне м±ѓалімді басќару ±станымын ќарастырып келеді. Ќазіргі педагогика ѓылымында м±ѓалімніњ іс-єрекет нысаны педагогикалыќ (оќу, тєрбие) процесі деп мойындалѓан. Соѓан орай м±ѓалімніњ ж±мыс тиімділігі оныњ іс – єрекет нысаны ретіндегі бірт±тас педагогикалыќ процес теориясын ќаншама білуіне жєне диагностикалау даѓдысын мењгеруіне тікелей байланысты. Сонымен, педагогикалыќ диагностикаѓа мына тµмендегідей аныќтама беруге болады: “Сипаттама ‰шін аса ќажет білім мен іс – єрекет жиынтыѓы жєне педагогикалыќ процесс жаѓдайы себеп – салдарын аныќтау, маќсаттар арасындаѓы ќарама ќайшылыќты жєне “педагог – оќушы” ж‰йесі м‰мкіндіктерін айќындау” (В.К.Омарова).
- Педагогикалыќ аќпараттар. Басќару нысаны туралы мєлімет – мектептіњ (сыныптыњ) педагогикалыќ процесінде, отбасында ќашанда єрќилы. Сол себепті аќпараттардыњ педагогикалыќ мєнін екінші кезекті не оѓан ќатысты жаќтармен бµле білу ќажет. Педагогикалыќ аќпараттар – басќару нысаны туралы єрќилы мєліметтерден шектеу. Б±л шектеулердіњ µз шекаралары бар, олар мына тµмендегілер:
- аќпарат ±заќ мерзімді (жылдыќ, жарты жылдыќ,тоќсандыќ) перспективті жоспарлаудыњ негізін ќ±руы тиіс;
- аќпарат м±ѓалімге жекелеген оќушылармен, сынып ±жымымен ж±мыс ж‰ргізудіњ міндеттерін реттеуге м‰мкіндік тудыруы ќажет;
- аќпарат оќушылармен ж‰ргізілетін ж±мыс мазм±нын с±рыптаудыњ негізін салуѓа лайыќ болуы шарт;
- аќпарат м±ѓалімді іс-єрекеттіњ ќандай т‰рін оќушыларды неге ‰йрететінін т‰сінуге жетелеуі тиіс;
- аќпарат єрбір мектеп оќушысын наќты іс-єрекетке ‰йретуге, наќтылауѓа ќызмет етуі керек.
Б±л жаѓдайлар саќталса ѓана аќпарат басќару нысаны мен ќоршаѓан єлем туралы д±рыс маѓл±мат береді, соныњ негізінде оњтайлы басќару шешімдерін µњдеуге м‰мкіндік туады. М±ѓалімге аќпараттын ‰ш т‰рі аса ќажет:
1.Бастапќы аќпарат, ол оќушылар туралы алѓашќы мєліметті алуѓа кµмектеседі. Бастапќы аќпарат жеткілікті ±заќ мерзім бµлігінде (1-3 жыл жєне одан да кµп) ќалыптасады жєне жеткілікті ±заќ мерзімді єрекеттегі
( сынып оќушыныњ мєртебелік ережесі, оќушылардыњ білім, білік, даѓды сапаларын) педагогикалыќ процестіњ тенденциясын кµрсетеді.
2.Тактикалыќ аќпарат, ол оќушылармен ж‰ргізілетін ж±мыс формаларын (жекелеген шаралар µткізу) д±рыс ќ±растыруѓа жєрдемдеседі. Тактикалыќ аќпарат м±ѓалімніњ наќты бір кезењді µткізу кезіндегі (сабаќта ж±п жєне топ ќ±рамы, мектеп спектаклін єзірлеуде рµлдерді бµлу, т.б.) педагогикалыќ процестіњ кейбір мєселелерін оњтайлы шешу м‰мкіндіктерін кµрсетеді.
3.Жедел (аѓымдаѓы) аќпарат, ол алдыњѓы екі т‰рді толыќтыруѓа, педагогикалыќ процесс жаѓдайы туралы наќтылы мєлімет алуѓа жол ашады. Аќпараттыњ б±л т‰рі ќысќа мерзім бµлігінде (к‰н, апта) толыѓып отырады. Дегенмен оныњ мєні тез жойылады (оќушыныњ сабаќтан ќалу себебін жою, материалды т‰сінбей ќалѓан жаѓдайда кµмек кµрсету, т.б.).
Мынаны т‰сінген абзал: аќпараттар сипаттамасы кµбейген сайын педагогикалыќ процестіњ жаѓдайы наќтылана т‰седі. Сондыќтан аќпаратты с±рыптауѓа іс-єрекеттердіњ барлыќ т‰рлері мен оныњ кµрсеткіштерін талдау негізге алынады. Сонымен, педагогикалыќ аќпарат дегеніміз-‰йренілетін нысан туралы барлыќ мєліметтер емес, керісінше оныњ мєнді єрі керекті педагогикалыќ процесті кµрсететін негізгі сипаттамалары.
- Негізгі сипаттамалар (ауыспалы) жєне педагогикалыќ процестіњ кµрсеткіштері. Аќпараттыќ кµздер педагогикалыќ процестіњ негізгі сипаттамаларын (ауыспалы) талдау материалдары мен олардыњ кµрсеткіштері: оќушылардыњ ‰лгерімі, оќушылар колективініњ ќалыптасќандыѓы, оќушылардыњ ќоѓамдыќ (єлеуметтік) белсенділігі, оќушылар отбасыныњ єлеуметтік психологиялыќ портреті, психологиялыќ ±жымныњ жєй к‰йі (Хмель Н.Д.).
Педагогикалыќ процестіњ аталѓан бес сипаттамасыныњ (ауыспалы) єрќайсысыныњ бір ќатар кµрсеткіштері бар, олардыњ негізгілері тµмендегідей:
1.”Оќушылардыњ ‰лгерімі” сипаттамасыныњ кµрсеткіштері: оќушылар ‰лгерімініњ жалпы пайызы; ‰лгерім сапасыныњ пайызы; орта тоќсандыќ балл; оќушылардыњ оќу- танымдыќ біліктерді мењгеру сапасыныњ пайызы (оќу баѓдарламасыныњ бµлімі, таќырыбы бойынша); оќушыныњ сынып ±жымындаѓы мєртебесі.
2.”Оќушылыр ±жымыныњ ќалыптасќандыѓы” сипаттамасыныњ кµрсеткіштеріне мыналар жатады: сыныптаѓы сайланѓан жєне шынайы белсенділердіњ сєйкес келу пайызы; “оњашаланѓан” балалар пайызы, теріс тєрбие алѓан балалар пайызы; ќоѓамдыќ міндеттерін орындайтын оќушылар пайызы.
Б±л сипаттама бойынша материалдарды талдау сынып ±жымы ішіндегі т±лѓа аралыќ ќатынастар, белсенділердіњ мєртебесі туралы маѓл±мат алуѓа жол ашады. Тєжірибе кµрсеткендей, ±жым неѓ±рлым ±йымшыл болса, солѓ±рлым ондаѓы формальді емес кµшбасшылардыњ сєйкестік пайызы жоѓары, “ешкіммен араласпайтын” балалар аз болады, демек “ќиын балалар” да аз.
3.”Оќушылардыњ ќоѓамдыќ (єлеуметтік) белсенділігі” сипаттамасыныњ кµрсеткіштері: ќоѓамдыќ міндеті бар сынып оќушыларыныњ пайызы, µз бастамасы бойынша ќоѓамдыќ міндеті бар сынып оќушылар пайызы; міндетті орындауда есеп беретін оќушылар пайызы; міндеттердіњ сипаты (оќу, оќудан тыс, сыныптыќ, мектептік, т.б.); есеп беру т‰рі жєне ќоѓамдыќ міндетін орындалуы туралы есеп беруді кім ќабылдайтыны (м±ѓалім, сынып жетекшісі, сынып, сынып белсенділері).
Б±л сипаттама кµрсеткіштерін “ оќушылардыњ ‰лгерімі”, “оќушылар ±жымыныњ ќалыптасќандыѓы” сипаттамаларымен µзара байланыста зерттегенде аныќталады; ќоѓамдыќ белсенділік жоѓары болѓан сайын оќушылар ±жымыныњ ќалыптасу дењгейі де, “‰лгерім” сипаттамасыныњ барлыќ кµрсеткіштері де жоѓары болады.
4.”Оќушылар отбасыныњ єлеуметтік-психологиялыќ портреті” сипаттамасыныњ кµрсеткіштері: отбасы ќ±рамы (толыќ, толыќ емес); ата-аналардыњ мамандыѓы, ќоѓамдыќ жаѓдайы, ќызыѓуы (кітап оќуы, кµніл кµтеруі, бос уаќытын µткізу т‰рі); толыќ емес отбасынан шыќќан оќушылар пайызы; сыныптыњ, мектептіњ ќоѓамдыќ µміріне ќатысатын ата-аналар пайызы; µз бастамасымен мектепке келіп т±ратын ата-аналар пайызы.
М±ѓалім осы маѓл±маттыњ бєрін білуі тиіс, өйткені, мектептің педагогикалық ұжымы отбасының педагогикалық процесімен өзара тығыз байланысты. Мектеп пен отбасының тәрбиелік мақсаттары сәйкес келеді, себебі, отбасы – қоғамның кішкентай “ұясы”, бірақ отбасы мен мектептің міндеттері үнемі үйлесе бермейді, оның үстіне, ата-аналардың бәрінің мамандығы педагог болмауы мүмкін. Сондықтан, мектептің педагогикалық процесі отбасының педагогикалық процесіне оң ықпал етуі қажет. Аталған сипаттаманың жоғарыдағы барлық көрсеткіштері боынша жағымды нәтиже алынған болса, сол отбасының жағдайын да жағымды деп есептеу керек.
5.Педагогикалық ұжымның жағдайы сипаттамасының көрсеткіштері: мұғалімнің өз әрекетінің және басқару ісінің объектісін осы заманға лайық ұға білуі; педагогикалық процесті басқаруға мұғалімнің теориялық және әдістемелік даярлық деңгейі; оқушылар ұжымын қалыптастыру әдістемесін білу; педагогикалық процесті диагностикалауға дайындық; оқушының отбасымен жұмыс істеуге дайындық; дарындылармен және тәрбиесі нашар балалармен жұмыс істеуге дайындық, мұғалімнің өздігінен білім алу жұмысы.
Педагогикалық процестің барлық сипттамалары (ауыспалы) бойынша шынайы диагностикалық мәліметтер алу үшін ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістерін, оқушы әрекетінің өнімін зерттеуді, сауалнаманы, сабақты, оқу мен оқудан тыс әрекеттің басқа да түрлерін талдау мен өз бетінше талдауды, әр түрлі диагностикалық карталар толтыруды, тестілерді, т.с.с кешенді түрде пайдалану қажет. Педагогикалық зерттеу әдістерімен алынған мәліметтер салыстырмалы түрде талдануы маңызды, яғни, уақыт жағынан бөлек нәтижелерді (үлгерімнің диагностикалық “кесінділер”, сыныптағы жылына екі реттік социометриялық зерттеулер, т.б.) салыстыру керек. Бұл шарт орындауда диагностикалық процесті әр түрлі кезеңдерінде жөнге келтіруге, сондай-ақ, мектеп әкімшілігінің, сынып жетекшісінің, мұғалімнің жұмыс жоспарының барлық түрлерін түзетуге негіз болып табылады. Педагогикалық процестің сипаттамаларын зерттеп, мектеп әкімшілігі мен педагогтар ұжымы оқу-тәрбие процесінің қызметі мен жай-күйін өзгертуге бағытталған тиісті басқару шешімдерін әзірлеу үшін ақпаратты іріктейді.
Осылайша, педагогикалық процестің диагностикасы оқыту теориясы мен практикасында педагогикалық процесті басқарудың қазіргі деңгейінің негізі ретінде қарастырылады. Сондықтан, қазіргі мұғалімнің жетекші міндеттерінің бірі педагогикалық процесті диагностикалау болып табылады, ол үшін ақпараттың негізгі түрлерін (бастапқы, тактикалық, жедел) білу қажет. Педагогикалық процестің барысы, жағдайы, нәтижесі туралы жеткілікті ақпарат жинау үшін негізгі сипаттамаларды (ауыспалы) және олардың көрсеткіштерін білу керек. Педагогикалық зерттеу әдістерін кешенді қолдану диагностикалық мәліметтерің толықтылығын және дәлелдігін қамтамасыз етеді. Диагностикалық мәліметтер педагогикалық процесті басқаруға мезгілінде түзету енгізуге, педагогикалық процесті басқарудың алдағы жоспарларын сапалы етуге жол ашады.