Қарым – қатынас әдіснамалық теориялық, эмперикалық деңгейде соңғы жылдары зерттеле бастады. Қарым – қатынас бұл бірыңғай іс — әрекеттің қажеттіліктерінен туындайтын адамдар арасындағы байланыстың дамуын жан – жақты үрдісі.Қарым – қатынас – бұл адамдардың бір – бірімен байланысы, оның барысында психикалық байланыс пайда болады, ол ақпарат алмасу, өзара әсер ету, өзара көңіл білдіру, өзара түсінсу түрінде аңғарылады. Соңғы жылдары ғылымда “қатынас” ұғымы мен қатар “коммуникация” ұғымы қолданылады.Адам өзінің іс — әрекетінде және күнделікті тұрмысында әр уақытта қарым – қатынаста болады. Бұл қарым – қатынас адамның сөйлеуді меңгеруінің арқасында іске асады. Тілдің көмегімен сөйлеу қарым – қатынасында әрбір адам білімнің көп бөлігін басқа адамдардан алады. Сонымен сөйлеу дегеніміз – тілдің көмегімен адамдардың өзара қарым – қатынас үрдісі. Сөйлеу мен тіл бір – бірімен байланысты, бірақ бұл екеуі бір ұғым емес.
Өзінің ерекшеліктері мен қызметіне қарай сөйлеу екі түрге бөлінеді: ішкі және сыртқы. Ішкі сөйлеу тағы да ауызша және жазбаша болып бөлінеді., ал ауызша монологтік және диалогтік болып бөлінеді.
Сөйлеудің барлық түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Бірақ, сөйлеу түрлерінің әрқайсысының оның өзіне тән ерекшеліктері бар. Ешқандай да ой тілсіз және матнериялыдқ сөйлеу үрдістерісіз айтылуы мүмкін емес. Ауызша, әсіресе жазбаша сөйлеуге даярлықта іштей сөйлеу кзеңі болады. Бұл іштей сөйлеу болып табылады.
Жазбаша сөйлеуде жазба белгілерді қолдану арқылы іске асады. Қазіргі тілдердің көбінде (идеографикалық жазу қолданатындарынан басқалары) сөйлеу дыбыстары әріптерімен белгіленеді.
Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеуден кейін пайда болды және оның негізінде қалыптасты. Белгілі бір адамның тарапынан айтылатын, естілетін сөйлеуді ауызша сөйлеу деп атаймыз. Ауызша сөйлеу- бұл кәдімгі дыбыстың ауызекі сөйлеу тілі, онымен біз басқаадамадармен тікелей қарым қатынаста пайдаланатын тіл. Ауызша сөйлеу қарым-қатынас кеңістік пен уақыттың жағдайларымен шектеулі болып келеді. Көп жағдайда әңгімелесушілер бірін-біріжақсы көреді немесе бір- бірінің даусын жақсыестиді, бұл сөйлеудің сипаты өзгереді( ол негізінен қысқа,нқты келеді), әсіресе, сөйлеу қарым-қатынасының сипаты телефон және радио хабарда біршама өзгереді. Ауызша сөйлеу диалогтік және онологтік болып бөлінеді. Екі немесе одан да көп адамдардың арасында әңгіме, сөйлесу түрінде жүретін диалогтік сөйлеу үрдісіндеадам сұрақ қояды жәнеоған жауап береді., сын пікір айтады, қолдану және қарсылық білдіреді. Диалогтік сөйлеу ережесі бойыншща монологктік сөйеуге әсіресе, жазбаша сөйлеуге қарағнда,байланысты және кеңінен айтылған ойларды құруға аз талаптар қойылады.
Монологтік сөйлеу қарым-қатынас тәжірибесінде ерекше орын алады және әртүрлі ауызша жіне жазбаша сөйлеген сөздері баяндамаларында байқалады. Сөйлеудің монологиялық түрлеріне лекциялар, баяндамалар жиналыстарда сөйлеген сөздер, хабарландырулар, бұйрықтар және көптеген басқада ауызша және жазбаша хабарлар жатады.
Қарым – қатынастың ішкі құрлымы өте күрделі, оны шартты түрде үш жаққа бөлуге болады: коммуникация, перцепция, интеракция. Бір тұтас ішкі бірлігі бұзылмас процесті біз ғылыми мақсатта, терең және жан – жақты талдау үшін үшке бөлеміз:
|
Коммуникация дегеніміз – ара қатынас партнерлерінің бір – бірімен ақпарат алмасуы, білімді, идеяны, пікірді, сезімді беру мен қабылдау үрдісі.
Перцепция дегеніміз- адамдардың бірін – бірі тануы мен тәрбиелеу негізінде құрылатын белгілі тұлғааралық қатнастар.
Интеракция дегеніміз – тұлғааралық қимыл ұйымдастыру, қатысушылардың өзара қозғалыс пен әрекет алмасуы.
Қарым – қатынас арқылы адамдар әртүрлі идеялармен көңіл күйлермен, сезімдермен, қызығушылықтармен алмасып тұрады. Осының барлығы ақпарат деуге қарауға болады. Коммуникация барысында қатысушылардың мақсаты тек ақпарат алмасу емес, сол ақпаратты қатынас серігінің мүмкіндігінше дұрыс түсінуі. Ақпаратты дұрыс қабылдауы неге байланысты? Негізгі себеп қарым – қатынас кезінде коммуникациялық кедергілірдің болу немесе болмауына оған түсінпеушілік кедергісі, әлеуметтік мәдени айырмашылық кедергілері, қатынас т.б.
Түсінпеушілік кедергілері: фонетикалық, сематикалық, стилдік, логикалық.
Әлеуметтік мәдени айырмалар кедергілері: әлеуметтік, саяси, діни көзқарастар, жынысына, жасына, мамандығына байланысты болады.
Қатынас кедергілері : коммуникаторды жақтырмайтындыққтан оның мәлімдемесін кері қабылдау, сенімсіздік, күдікпен қарау.