Буддизм Қытайда 2 мың жылдай өмір сүрді және бүгінгі күні де қалдық құбылыстар ретінде сақталып келеді [1]. Буддизм қытайлықтарға бірден «ең жоғарғы ақиқатты» және моральді өмірдің мызғымас негізін ұсынды. Бұған қоса буддистік идеал қытай даналығының ұқсасы ғана емес, тіпті альтернативасы ретінде де болды [2]. Екі мың жыл ішінде бұл шетелдік ілімнің сипаты түбегейлі өзгеріп, қытайланды, бірқатар мүлде жаңа сипаттар мен ерекшеліктерге ие болды. Буддизмге дәстүрлі қытай мәдениеті зор ықпал етсе, буддизмнің өзі де сол мәдениетті Қытайда бұрын-соңды болмаған және дамымаған жаңашылдықтармен таныстырды. Буддизмнің бұл әсері әртүрлі салаларда байқалды.
Сірә, буддизмнің ең көрнекі және қомақты үлесі өнер мен архитектура салаларында болды. Көптеген храмдар мен монастырлардың, айбынды храмдық кешендер мен үңгірдегі сарайлардың, сансыз пагодалардың құрылысы қытай сәулет өнерін көп жағынан әрлендірді. Әсіресе бұл қазіргі күні де Қытайдың ежелгі архитектурасының анағұрлым белгілі және көз тартатын ескерткіштері болып табылатын пагодалар мысалында байқалады. Ежелгі үнділерден тараған бұл пагодалар әдетте төртбұрыш, дөңгелек немесе көпбұрышты құрылымдағы көпқабатты ғимараттар болып келді. Әр қабат буддистік космогониядағы аспандардың біреуін бейнелеуге тиіс болатын. Мұндай пагода шынымен де керемет өзіндік бір өнер туындысы болып табылады.
Бұдан да көп дәрежеде буддизм қытай өнерінің кейпін әрлендірді. Буддизммен бірге Қытайда елде монументті мүсін өнері дамуының негізін қалаған бұған дейін тіпті болмаған мүсіндік иконография кең етек жайды. Осы уақытқа шейін Қытайдың мүсіндік мұрасының басым бөлігі қалай болғанда да буддизммен, оның идеялары, қабырлары, аңыздарымен байланысқан ғимараттар үлесіне тиді. Қытай өнерінің бұл саласында үнді-буддистік ықпал әсіресе анық аңғарылды (құдайлардың келбеті, олардың тұрыстары мен қол қимылдары, тіпті жануарлардың басым түрі – буддизмдегі ең сүйікті және Қытайда тіпті беймәлім арыстан), алайда мұнда да дәстүрдің көпғасырлық эволюциясы оның өзгеруіне, қытайлануына септігін тигізді. Бұл қытайланудың нәтижесінде қытай буддистік иконографияда мүсін өнерінің көптеген мәдени ықпалдар мен дәстүрлердің күрделі құрама қоспасы болып табылатын, алайда онымен бір уақытта сөзсіз қытайлық, елдің ұлттық мәдениетінің ажырамас бөлігін құрайтын өзіндік, ең жоғарғы деңгейдегі соны синтетикалық стилі қалыптасты.
Егер Қытайдағы ұлттық мүсін өнерінің пайда болуы мен өрлеуіне буддистік иконография шешуші әсер етсе, бүкіл әлемге әйгілі Сун дәуірінің шеберлері және бұдан кейінгі кезеңдердегі қытайлық пейзаж кескіндеменің гүлденуінде «Чань» сектасы ең маңызды рөл ойнады. Будда әр жерде және барлық затта – таулардың үндемеуінде, құстардың сайрауында, желден қозғалған жапырақтардың сыбырында, табиғаттағы басты нәрсе – бұл ұлы шексіз бос кеңістік деген сектаның ілімі кескіндеме шеберлеріне үлкен әсер етті. Бұлар үшін болашақтың заңдары болмады, өйткені қағазда молынан жайылған таулар олар үшін ешқандай нақты мазмұнға ие болмады, тек қана табиғаттың ұлы қуыстығын бейнеледі. Тіпті сурет салу үдерісінің өзі мистика мен сиқырға толы болды: суретші сырт қабықтың жамылғысымен жасырылған заттардың ішкі мәнін, рухани эссенциясын қағып алуға, түсінуге тырысып, ұзақ уақытты селқостықта, көңілсіздікте, үнсіз медитацияда өткізгендей болатын. Қалағанына қол жеткізіп, интуициялық түрткі, нұрға бөленген шабыт алған соң, ол бірден бір минутын да жоғалтпай жұмысына кірісетін. Оның қаламы еркін, шабытпен, автоматты түрде дерлік ұшқақтайтын, өйткені шабыт сәттері сирек келеді, ал дәл сол кездерде суретшінің өнері мен шеберлігі тасиды [3].
Буддизм қытай мәдениетіндегі сонымен қатар тіл, жазу және әдебиеттің кең саласына едәуір әсер етті. Буддизмнің арқасында қытай тіліне көптеген сөздер мен терминдер енгізілді. Ерте ортағасырдағы қытай транскрипциясында бекітілген ежелгі санскриттік дыбыстар мен буындар бүгінде ғалымдарға қытай фонетикасы эволюциясының кейбір заңдылықтарын ашуға көмектеседі. Буддистік мәтіндер қытай әдебиетінде кейбір жаңа жанрлардың (бяньвэнь) пайда болуында шешуші рөл ойнады. Ақырында дәл буддистік монастырлар қойнауында алғаш рет, мамандар пікірінше, кітап басып шығару өнері, ксилография пайда болды [4]. Буддистік монастырларда ғасырлар бойы еңбекқор монахтардың күшімен аударылып, құрастырылып, көптеп көшірмелер жасалып көбейтіліп отырған ондаған және жүздеген буддистік сутраларды сақтаған кітапханалар болды. Бұл кітапханалар мен сутралар қоймалары қытайлық буддистік монастырлар тұсында зор мәнге ие болды және әлемдік мәдениет тарихында маңызды рөл ойнады. Қазіргі кезде барлық елдердегі буддистермен жоғары құрметтелетін ежелгі мәтіндердің кейбіреулері біздің заманымызға тек қана қытай аудармаларында жеткенін айта кеткен жөн. 972-983 жж. өзінде-ақ 5048 цзюаньнен тұратын буддистік мәтіндердің толық жинағы, Трипитака («Дацанцзин») басып шағарылды [5].
Буддизм қытай ғылымына да белгілі үлес қосты. Үнді-буддистік мамандар қытай күнтізбесін жаңартты, астрономия және математикамен шұғылданды. Метемпсихоздың буддистік идеялары жануарлар мен өсімдіктер дүниесінде метаморфозаларды зерттеуге түрткі берді. Қытай дәрігерлеріне тыныштық, мейірімділік, кезкелген тірі жанға күңілгері кесіп-пішілмеген көзқараспен қарау деген ғибадаты бар үнді-буддистік медицина ықпал етті. Ақырында буддизм өте көп жаңашылдықты қытай философиясына енгізді. Ойлаудың нақты идеялары мен бағыттарын айтпасақ, буддизммен бірге Қытайға айтарлықтай дамыған формальді де, диалектикалық та қисын туралы ілім келгенін байқауға болады. Буддизм философиясының аса қатты әсерін сундық неоконфуцийшілдік алды.
Бір сөзбен, буддизм қытай өркениетін қатты жаңашаландырды, алайда ең ақырғы есепте дәл буддизмнің өзі ең көп өзгеріске, қытайлануға ұшырады. Қытай жерінде басқаларынан гөрі мықтырақ бекіген бағыттары (амидизм және «Чань») ең көп дәрежеде дәл қытайлық болғаны көрнекті. Тағы бір жайтты ескерген жөн. Өзінің интеллектуалды қуаты, бейімделу күші, ұйымдастырылуының айтарлықтай мінсіз нысандары жағынан буддизм Қытайдағы дербес, тіпті негізгі дін рөліне үміткерлене алған (және бір кездері шынымен де үміткерленген) кездері болды. Алайда буддизмнің бұл талаптары бұрын қалыптасқан конфуцийлік мемлекет пен қоғам құрылымымен қатаң қарама-қайшылыққа түсті. Және де кейбір жағдайда буддизм жеңіске салыстырмалы түрде жеңіл жетсе (ең болғанда Тибет пен Моңғолиядағы ламаизм жетістіктерін еске түсірсек), мұнда өктемсігеннің маңдайы тасқа соғылды. Қытайлық конфуцийлік мемлекет буддизмді институт ретінде мүлдем жоймай, оның талаптарына жол бермеуді, оны өзінің бақылауына алып, және тіпті өзінің мүдделеріне қызмет істетуді жүзеге асыра білді.
Іс жүзінде бұл 845 ж. тас-талқан мен буддизмге қарсы басталған шабуылдан кейін көп ұзамай Қытай үшін «халықтық буддизмнің» ең маңызды буддистік идеялары мен институттары жалпы қытайлық діни-синкретикалық жүйеге ептеп енгізілгенінде көрінісін тапты. Буддизм өзінің бұрынғы «мемлекет ішіндегі мемлекет» мәртебесінен айырылды, оның барлық храмдары мен ғибадаттары, діни уағыздаушылары мен монахтары, догматтары мен сутралары жалпы қытайлық идеология мен мәдениеттің ажырамастай бөлігіне айналды. Өзінің егемендігін жоғалтып, буддизм бірден қытайлық мемлекетке, конфуцийлік билікке қандай да бір қауіп төндіруін тоқтатты. Өмірін жалғастырған секталар қандай да ерекше жағдайға талаптана алмады. Сондықтан да шамамен Суннан бастап және елде діни синкретизмді қалыптастыру мен нығайту үдерісімен бір уақытта буддизм дербес дін ретінде бірте-бірте құлдырай бастайды.
Буддизмді жеңе, конфуцийлік жеңіліс тапқан қарсыласын өзінің пайдасына жұмыс істетті. Бұқара халыққа арналған діни синкретизм жүйесін жасап және оған басшылық етіп, қытайлық конфуцийлік өткен дәуірде онымен қарсыласқан идеологиялық діни жүйелерді өзінің идеялық-саяси ықпалын нығайту мақсатында қолданды [6].
Қолданылған әдебиеттер:
- Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. 2-е изд. – М., 2001. – С. 356.
- Малявин В.В. Китайская цивилизация. – М., 2003. – С. 254-255.
- Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. 2-е изд. – М., 2001. – С. 356-
358.
- Быков Ф.С. Зарождение политической и философской мысли в Китае. – М., 1966.
- Флуг К.К. История китайской печатной книги сунской эпохи. Х-ХIII вв.– М.-Л.,
1959.
- Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. 2-е изд. – М., 2001. – С. 358-
359.
Данная статья посвящена исследованию буддизма и китайской культуры. В статье автор анализирует решающую роль буддизма в развитии китайской культуры, изучает сферы влияния буддизма и причины его противоречия с китайским конфуцианским государством, а также особо подчеркивает превращение буддизма в неотъемлемую часть общекитайской идеологии и культуры.
This article is devoted to the study of Buddhism and Chinese culture. In the article the author analyzes the crucial role of Buddhism in development of Chinese culture, studies spheres of Buddhism’s influence and the reasons of its contradiction with Chinese Confucian state, also emphasizes process of turn of Buddhism into the part of Chinese ideology and culture.