Өлеңдегі фонетикалық, лексикалық, грамматикалық құрылымдар жүйесін бір-бірінен бөліп-жармай, тұтас байланыстыра отырып, ақын идеясын, өлеңнің тақырыбын, кейіпкер бейнесін ашуда тілдік бірліктердің қызметі қалай көрінген деген сауалға жауап іздеп көрейік.
Өлең он бір буынды жеті шумақтан құрылған қара өлең үлгісімен жазылған. Сонау сұрапыл жылдарды нақты, көркем суреттеп, көз алдымызға альп келеді. Өлеңдегі аяулы, қадірлі жеңгенің бейнесі- тип тік бейне, сағыныштан сары уайым жұтып, сарғайып, асыл жарын күтіп, жанын қайғы-мұң басқан талай жанның жастық шағы, аңсаған арманына жете алмай, зымырап өткен уақыттың жетегінде қартайып қалуы-сол уақыттың шындығы.
Сол кездегі бар ауыртпалықты көтерген, соғыстан күйеуі қайтпаған, еңбек майданының бел ортасында жүрген өжет, ер мінезді жеңге-қарапайым қазақ әйелі.
Осы жылдары жасалған күрделі бейнелер соғыстан оралмаған ағалар, жесір қалған жеңгелер, босаѓа аттамаѓан келіндер, єкесін к‰ткен сєбилер, боздаѓын к‰ткен аналар, єжелер мен аталар еді. Сондай к‰рделі бейненіњ бірі- ешкімді, ештењені керек ќылмайтын µр мінезді, ер кµњілді жењгеніњ таѓдырына баѓынып “ќара м±ртќа байланѓаны” ќайнысыныњ жанын ауыртады. Ќанша дегенімен ќайѓыѓа мойымайтын ќадірлі жењгесін µмірдіњ ќиындыѓы, т±рмыстыњ ауыртпалыѓы, соѓыс зардабы ж‰деткен, ќартайтќан. ¤лењніњ шарыќтау шегі-µмірден ќажып, ќартайѓанда “ќара м±ртќа” к‰йеуге шыѓып, соны жанына с‰йеніш етіп, бір кездегі асаулыѓын ±мытып бєрінеде кµндігіп ќалѓан жењге.
¤лењ атауыныњ µзінде де ‰лкен маѓына жатыр. Єр бір шумаќ логикалыќ байланыста келіп, бір-бірін толыќтыра т‰седы. Ќайран сµзініњ т‰сіндірме сµздіктегі маѓынасынан шіркін, есіл, µкініш ретінде ж±мсалатын сµз екендігін білеміз. Есіл жењгем деп атауѓада болар еді, біраќ ќайран жењгемніњ экспрессиясы к‰шті.
Ќайран жењгемді ‰ш рет ќайталап беруі арќылы аќын єрі жењгесіне кµњіл аудартады, єрі кеудесіндегі µкінішті жеткізеді, єрі жењгесініњ бітім-болмысын кµрсетуге ±мтылады.
Ерекше кµњіл аударатын нєрсе-µлењ тілініњ ќарапайымдылыѓы, єр сµздіњ сµз орамыныњ ‰лкен маѓына беріліп айтылатыны, ойды жеткізудегі ±тымдылыѓымен єсерлілігі.
¤лењдегі негізгі бейне- жењге мен ќатар ж‰ретін “ќара м±рт” бейнесі. Осы бейнелерді ашуда аќын айшыќты сµз µрнектерін жалпы халыќќа т‰сінікті тілмен жеткізіп береді. Бейне тілдік кµрсеткіштер арќылы ашылады. Сондыќтан да µлењді, мєтінді талдаѓанда аќын ойымен идеясыныњ сабаќтастыѓына мєн беруіміз ќажет.